Ajratish tizimi. Buyraklar, siydik,ter, ayiruv a‘zolari tomonidan ajraladigan ekskretor moddalar

Reabsorbtsiya  fazasi.

  Shumlyanskiy  —  Boumen  kapsulasida  birlamchi  siydik  buyrak 

kanalchalariga o‘tadi. Bu erda birlamchi siydikda bo‘ladigan suv va bir qancha moddalar qonga 

qayta  so‘rilib  ketadi,  reabsorbtsiya  deb  shuni  .  Yuqorida  aytib  o‘tilganidek,  kanalchalaming 

umumiy yuzasi juda katta bo‘ladi. Har kecha-kunduzda hosil bo‘ladigan 150—180 1 birlamchi 

siydikdan reabsorbtsiya natijasida atigi 1—-1,5 1 mik, ikkilamchi (oxirgi) siydik deb ataladigan 

suyuqlik  chiqadi.  Mana  shu  siydik  buyrak  jomlariga  o‘tadi  va  chiqarib  yuboriladi.  Birlamchi 

siydikdagi  suvning  40—45  qismini  birinchi  tartibdagi  burama  kanalchalarda,  20—28  protsenti 

Genie  qovuzlog‘ida,  10  protsenti  ikkilamchi  tartibdagi  bu  kanalchalarda  va  20  protsenti 

yig‘uvchi  naychalarda  qaytadan  o‘tib,  aylanib  turgan  qonga  o‘tib  ketishi  nefronshshg  turli 

qismlariga kiritilgan mikropipetkalar yordamida tajriba yo‘li bilan aniqlangan. Demak, birlamchi 

siydik  tarkibiga  kiruvchining  atigi  tahminan  1  protsenti  qaytadan  so‘rilmasdan  qoladi  buyrak 

jomlariga tushadi. 

Qondagi birlamchi siydikka o‘tgan, hayot-faoliyat uchun zarur barcha moddalar suv bilan 

birgalikda  qayta  so‘rilib  keyin,  Bularga  aminokislotalar,  glyukoza,  ko‘pgina  vitaminlar,  bilan, 

279 

 

kaliy, kaltsiy ionlari, xloming ko‘pgina qismi va boshqa moddalar kiradi. Organizmga keraksiz 

yoki zararli moddalaming 

Birlamchi siydikdan moddalarning qaytadan so‘rilib ya'ni reabsorbtsiyasi ulaming mazkur 

paytda  qondagi  konsentratsiyasiga  bog‘liq.  Masalan,  qonda  glyukoza  ortiqcha  (150  ldan  ko‘p) 

miqdorda bo‘lsa, odam mo‘l-ko‘l qand eganidan uchxm. Ba'zi kasalliklar vaqtida shunday hodisa 

ko‘riladi, glyukozaning bir qismi birlamchi siydikdan qayta so‘rilma ikki oxirgi siydikda qoladi 

va tashqariga chiqarib tashlaydi. 

Masalan,  ovqatda  osh  tuzi  yetishmay  qolganda,  aksincha,  u  bilan  birga  chiqarish  deyarli 

to‘xtaydi.  Shunday qilib,  bunday organizm  uchun zarur inoddalaming qondagi  miqdorini idora 

etib  borishda  ishtirok  qiladi  va  etishmay  turganlami  saqlab  qoladi  yoki  ortiqchasini  chiqarib 

tashlaydi. 

Har bir modda qonda ma'lum kontsentratsiyada bo‘lsagina, u naychalarda qayta so‘rilishi 

mumkin,  moddaning  kontsentratsiv  o‘sha  chegaradan  ortib  kctganda,  uning  qayta  so‘rilishi, 

reabsorbsiyasi  oxirigacha  bormay  qoladi.  Ana  shu  chcgara  ajratib  chiqarish  bo‘sag‘asi  deb 

ataladi.  Bunga  qondagi  g.m<  miqdori  ortib  kctganda  uning  tashqariga  chiqarilishi  to‘g‘risida 

hozirgina  bayon  etilgan  qonuniyat  misol  bo‘la  oladi.  Biroq,  blMi  moddalar  bo‘sag‘asiz  bo‘lib 

hisoblanadi,  chunki  ulaming  sh  dagi  miqdori  juda  kam  bo‘lganida  ham  qaytadan  so‘rilmay 

kreatinin, sulfatlar shularga knradi. Mochevina ham yaraga qayta so‘rilmaydi. 

Suv va unda erigan moddalarning kanalchalarda qaytadan so‘rilishi mexanizmi murakkab 

va  har  xil  moddalar  uchun  har  xildir.  Chunonchi,  natriy,  glyukoza,  aminokislotalar  va  ba'zi 

boshqa  moddalar  reabsorbtsiyasini  kanalchalar  hujayralari  dagi,  fiziologik  jarayonlar  ta'minlab 

turadi.  Hujayralamit  ximiyaviy  energiya  sarflab,  buyraklaming  bir  talay  kislorod  iste'mol  qilib 

turishi  shundan  dalolat  beradi.  Suv  iva  xloridlar  diffuziya  va  osmosning  fizik-ximiyaviy 

qonuniyatlariga muvofiq, passiv yo‘l bilan so‘riladi. Bu jarayonda birlamchi siydik bilan oxirgi 

siydikdagi,  kanalchalar  atrofidagi  to‘qima  suyuqligi  bilan  kapillyarlaming  venoz  qonidagi 

osmotik bosim farqi harakatlantiruvchi kuch bo‘lib xizmat qiladi. 

Buyrak  kanalchalarining  epiteliysi  asosiy  funktsiya—absorbtsiyani  yuzaga  chiqarishdan  tashqari 

ba'zi  moddalami  ishlab  chiqarishga  ham  qodirdir  (sekretsiya).  Qonga  yirik  molekulali  ba'zi  bo‘yoqlar 

yuborib  ko‘rilganida  bu  yaxshi  ma'lum  bo‘ladi.  Bunday  bo‘yoqlaming  Shumlyanskiy—Boumen 

kapsulasini  to‘klirib  turadigan  suyuqlikda  bo‘lmasdan,  balki  kanalchalar  yo‘lidagi  suyuqlikda  va  ular 

epiteliysining sitoplazmasida bo‘lishi aniqlandi. Kanalchalar sekretsiyasi Epiteliyning aktiv ishlab turishi 

natijasidir. Masalan, kanalchaepiteliysining ammiak hosil qilib, uni chiqarib tura olishi ko‘rsaiib berilgan. 

Dori  moddalar  koptokchadagi  filtratsiya  yordami  bilan  ham,  kanalcha  sekretsiya  yordami  bifen  ham 

organizmdan chiqarib tashianadi. Chunonchi pevomitsetni, streptouiitsits, tetratsiklin, neomitsin, kanami 

antibiotiklari  va  boshqalar  qondan  koptokchalarga  diffuziyalanib  o‘tsa,  periitsillnn  asosan  (80-  90 

protsenti) kanali sekretsiyasi yordamida tashqariga chiqariladi, Dori moddalaming buyraklar orqali har xi| 

usul  bilan  chiqafilishi  ulaming  organizmda  bir  qadar  ®0q  yoki  qisqa  vaqt  aylanib  turishi  uchun 

ahamiyatga ega bo‘ladi. Buyraklar kasalligi vaqtida nefron tur bo‘limlari shikastlanar ekan, bir qancha 

dori birikmalari unda uzoq aylanib yurishi va organizmdan chiqarilmasligi mumkin. 

Ammiak  hosil  qilib,  uni  chiqarib  tura  olishi  ko‘rsaiib  berilgan.  Dori  moddalar  koptokchadagi 

filtratsiya yordami bilan ham, kanalcha sekretsiya yordami bifen ham organizmdan chiqarib tashianadi. 

Chunonchi pevomitsetni, streptouiitsits, tetratsiklin, neomitsin, kanami antibiotiklari va boshqalar qondan 

koptokchalarga diffuziyalanib o‘tsa, periitsillnn asosan (80- 90 protsenti) kanali sekretsiyasi yordamida 

tashqariga  chiqariladi,  Dori  moddalaming  buyraklar  orqali  har  xil  usul  bilan  chiqafilishi  ularning 

organizmda  bir  qadar  yoq  yoki  qisqa  vaqt  aylanib  turishi  uchun  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Buyraklar 

kasalligi vaqtida nefron tur bo‘limlari shikastlanar ekan, bir qancha dori birikmalari unda uzoq aylanib 

yurishi va organizmdan chiqarilmasligi mumkin. 

Bo‘sag‘asiz  maxsus  moddalami  (inulirt,  kreatinin  va  boshqa  ingridientlar)  qonga  yuborish  va 

ma'lum vaqtdan keyin ulaming chtqqan siydik hamda qondagi miqdorini aniqlash yo‘li bilan koptokcha 

imltratsiyasi, kanalcha sekretsiyasi va reabsorbtsiyasini tekshirish leykodlari ishlab chiqilgan. Filtratsiya, 

sekretsiya  va  reabsorbik  o‘rganishdan  buyrak  kasaffiklarida  diagnostika  maqsadlarida  foydalaniladi. 

Bundan  tashqari,  buyraklaming  ajratish  funktsiyasi  buzilgan  hollarda  kasal  kishiga  beriladigan  dori 

280 

 

moddalaming dozalarini o‘zgartirish zarur. Masalan, koptokcha I Filtratsiyasi susayib qolishi bilan birga 

davom  etadigan  buyrak  kasalliklarida  antibiotiklaming  dozasi  va  beriladigan  mahali  2w3  baravar 

kamaytiriladi. 

Buyraklar faoliyatining idora etilishi. Buyraklar faoliyati nerv-reflektor va gumoral mexanizmlar 

idora etib boradi. 

Buyrak regulyator mexanizmlar diurezni (ya'ni bir kecha-kunduzda chiqadigan siydik miqdorini), 

organizmdan  suv,  tuzlar  va  boshqa  moddalami  tanlab-tanlab  chiqarishni  o‘zgartirib  turadi.  Shu  bilan 

buyraklar  organizmga  turli  moddalar  tushgan  va  tashqi  omffiar  (issiq,  sovuq,  mikroorganizmlar  va 

boshqalar) ta'sir qilib turganda ichki muhitning doimiyligini saqlab borishda ishtirok etadi. 

Buyraklar  simlatik  va  parasimpatik  nervlar  bilan  ta'minlangan.  Parasimpatik  nervlaming 

ta'sirlanishi xloridlar  reabsorbtsiyasi  susayishi  hisobiga  ulaming  siydik  bilan  ko‘p  chiqib  ketishiga  olib 

kelsa,  simpatik  nervlaming  ta'sirlanishi  kanalcha  reabsorbtsiyasi  zo‘rayishi  hisobiga  siydik  bilan 

chiqadigan  xloridlar  miqdorining  kamayib  ketishiga  sabab  bo‘ladi.  Simpatik  nervlaming  qo‘zg‘alishi 

buyrak tomirlariniig torayishiga olib keladi. Koptokchalarga qon olib keladigan arteriolala) torayadigan 

bo‗is a, u holda shu koptokchalarda plazma filtratsiyasi susayadi, birlamchi siydik kamroq hosil bo‘ladi 

va diurez kamayib qoladi. Qon olib ketuvchi arteriola torayadigan bo‘lsa, holda koptokcha filtratsiyasi 

zo‘rayadi. Zo‘r og‘riq ta'sir etganida diurez keskin kamayib, hatto batamom to‘xtab ham qoladi (og‘riqqa 

aloqador  anuriya).  Organizmga  ko‘p  miqdor  suv  kirganida  material  bosim  ko‘tariladi  va  tomirlardagi 

baroretseptorla ta'sirlanishi tufayli buyraklardagi arteriolalar tonusi reflektor yo‘l bilan pasayadi. Shunga 

ko‘ra koptokchalar kapillyarlar chiqadigan siydik miqdori ko‘payadi. Uyqu mahalida, ayni juda qattiq 

uxlab yotgan paytlarda, siydik hosil bo‘lishi xosil boladi.  Odam ko‘p terlaganida tanasining  yuzasidan 

lanib  ketishi  hisobiga  siydik  miqdori  kamayadi.  Jismoniy  tarbiya  vaqtida  terlash  ko‘payishi  hisobiga 

chiqadigan siydik , 

Siydikning nisbiy zichligi 1,012-1,020 ga tengdir. Siydik nechog*1i kam i Imiadigan bo‘lsa, uning 

kontsentratsiyasi va pintsts zichligi shuncha yuqori Im‘ladi. Siydik reaktsiy&si o‘zgarib turishi siydikda 

rN 4,7—6,5 tii tashkil etadi, (ktarjj aralash: ovqat bilan ereqatlanib yurganida siydik reaksiyasi kuchsiz 

kislotali  bo‘ladi.  Go‘shtli  ovqatlar  iste'mol  qilinganida  siydik  reaksiyasi  aneha  kislotali  bo‘lib  qolsa, 

o‘simlik  ovqatlari  bilan  ovqatlanilganda  kislotalari  kamayib,  reaksiyasi  neytral  hatto  sust  ishqoriy