Академик лицейларда ўқув-тарбиявий жараён самарадорлигини оширишда янги ахборот технологияларнинг роли

Академик лицейларда ўқув-тарбиявий жараён самарадорлигини оширишда янги ахборот технологияларнинг роли.

Доц.Олимов М, доц.Ишматов К, Абдулхафизов Б.

Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида”ги Қонуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг қабул қилинганлиги мамлакатимиз таълим тизимини тубдан ислоҳ қилиш ва уни жахон таълим стандартлари билан уйғунлаштириб ривожлантиришнинг асосий йўналишларини белгилаб беради. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг амалга оширишнинг иккинчи босқичи сифат босқичи деб эътироф этилганлиги ҳам бежиз эмас. Кадрлар тайёрлаш сифати эса ҳар бир фан машғулотларини замонавий педагогик ва янги ахборот технологияларидан самарали фойдаланишга бевосита боғлиқ. Шунинг учун ҳам, Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида; “Узлуксиз таълим тизимини ахборотлаштириш амалга оширилади”-деб аниқ кўрсатилган. Жараённи ахбротлаштириш деганда, уни ташкил этиш, мониторинг ва бошқаришни компьютерлаштириш, машғулотлар мазмунини интернет тармоғидан олинган энг замонавий ахборотлар билан бойитиш тушунилади.

Ўқитишни автоматлаштириш ёки ахборот технологияларидан фойдаланиш дастурига қуйидагиларни киритиш мумкин:
а) таълим тизимининг барча поғоналарида ахборотлаштиришнинг етакчи бўғинлигини таъминлаш;
б) барча сохалар бўйича билим беришда ахборотлаштиришни лойихалаш ва яратиш;
в) ахборотлаштириш сохаларида меъёрий омборларни яратиш;
г) техник таъминотни – компьютерлар, ахборот технологиясининг бошқа қурилмалари, уларга хизмат кқрсатиш учун керакли материалларни яратиш;
д) телекоммуникация (хаво орқали, ернинг сунъий йўлдошлари ва бошқа алоқа каналлари) тармоқларидан фойдаланиш;
е) таъминот ресурслари (дастурий таъминот, интернетдаги ахборотлар мажмуи) дан самарали фойдаланиш;
Билим олишда, яъни маълум турдаги ахборотларни ўзлаштиришда компьютер тизимининг ёрдами бенихоя каттадир.
Ахборот қандай кўринишда ифодаланишидан қатъи назар, уни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва фойдаланишда компьютер техникасининг ролини қуйидагилар белгилайди: Ўқитишда янги ахборот технологияларидан фойдаланиш одатдаги тизимга нисбатан ўқув жараёнини жадаллаштириб, талабанинг билим олишга қизиқишни оширади, улар ижодий-мустакил фаолиятга ундайди, билим беришга табақалашган ёндашиш, олинган билимларни такрорлаш, мустахкамлаш ва назорат қилишни осонлаштиради ҳамда талабани ўқув жараёнининг фаол субъектига айлантиради.
Ўқув-тарбиявий жараёнга янги ахборот технологияларини қўллашда дастурланган ўқитиш ва билимларини назорат қилиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки, айнан компьютер ёрдамида ққитиш дарс жараёнида интерактив муҳитни яратади. Талабаларни ўқув-тарбиявий жараённинг суст объектидан фаол субъектига олинади, уларнинг мустақил билишдаги фаолияти янада жадаллашади.
Дастурланган ўқитиш методи кўп ҳолларда дастурланган назоарт билан уйғунлаштириб олиб борилади. Шунинг учун ҳам, дарсда дастурланган назорат карталари ёки тестларнинг қўлланиши, гўё дастурланган ўқитиш методидан фойдаланаётгандек туюлади. Аслида эса, дастурланган метод талабани ўқув материалининг ўзаро мантиқий боғлик бўлган қадамларини ўзлаштириб, деярли хато қилмасдан тўғри жавобга йўллайди ва у ўз ўрнида баҳоланиб, мустаҳкамланиши натижасида, талаба ўқитиш мақсадларини белгиовчи аник жавобларга кетма-кет равишда яқинлашиб боради. Ўқув материалларини қадамларга бўлиш маҳсус дастур бўйича амалга оширилади. Бу метод ўқув материалини ўргатувчи (ўқитувчи) машинада мустақил ўзлаштирилишига ва бу фаолиятни ўқитувчи томонидан бошқариб туришига асосланган. Демак, дастурланган ўқитиш методини қўллаш, ўқитувчи ва талабанинг компьютрда ишлаши фаолиятлари билан уйғнлаштирилиб ташкил этилади. Ўқитувчи (ўргатувчи) дастурлар чизиқли ва тармоқланган шаклда тузилиши мумкин. Чизиқли дастурда талаба ахборот бўлагини олиб, унга тегишли бўлган топшириқни бажаради. Сўнгра, ўзлаштирилганлигини текшириб кўради ва дастурда кўрсатилган йулланма бўйича унга тузатишлар киритиб навбатдаги хатти-харакатни белгилайди- янги ахборотни қабул қилади. Бундай ҳолатда ўқитувчининг бошқаруви топшириқдан кейин жойлаштирилади, талаба ундан топшириқни бажариб бўлгандан сўнггина фойдаланиши мумкин.(1а-расм )
Лекин, бундай дастур ҳар доим ҳам самарали ўқишни таъминлай олмайди. Шунинг учун педагогик амалиётда хар бир ўқув қадамини (иккинчисидан бошлаб) ўзлаштириш бошқарув таъсирдан бошланадиган ўргатувчи дастурлар кенг қўлланилади.(1б-расм)

а

…
)

б )

1-расм Чизиқли ўргатувчи дастурлар таркиби

- Ахборот, - тоншириқ, - бошқарув таъсири

Агар ўқув материалининг навбатдаги қадамини олиш талабанинг хатти-харакатига боғлик бўлса, бундай ўргатувчи (ўқитувчи) дастур – тармоқланган дастур деб аталади. Тармокланган дастурда талабага катта миқдордаги ахборт қисми берилади, топширик эса бир неча жавоблар шаклида берилиб, уларнинг биттаси туғри бўлади. Талабанинг хатти-харакатига (ўзлаштиришига) қараб ўқув материалининг хажмини ўзгартириш мумкин.

Талаба тармоқланган дастурда ишлаётганда икки ҳолни кузатиш мумкин. Биринчисида, у нотуғри жавобни танлаб кўйган бўлса, йўл қўйган ҳатоси учун тушунтириш олиши ва олдин йўл қўйган ҳатосини англаб, яна тўғри жавобни танлаши мумкин. Иккинчи ҳолда эса, талабанинг хатоси тушунтирилгандан сўнг, нисбатан осонроқ ахборот ва унга оид бир неча содда топшириқлар берилади, буларни бажаргандан сўнггина, олдинги топшириқларга яна қайтиш ёки уни четлаб бошқасини ўзлаштиришга ўтиши мумкин. Уч даражали тармоқланган дастур схемасининг бир қисми 2-расмда кўрсатилган. Бу дастурда ўртача ўзлаштирувчи талабага мосланган ўқув материали асос қилиб олинган (4-9), ёрдамчи ахборотлар эса энг кучли (1-3) ва энг паст ўзлаштирувчи (10-22) мўлжалланган. Талаба энг юқори даража (1-кисм)дан бошлаб ўзлаштириш натижасига қараб, ўртача ёки қуйи даражаларга тушиб қолиши, ёки энг қуйи даражадан бошлаб, ўрта ёки юқори даражада ўзлаштириладиган мураккаб ўқув материалига кўтарилиши мумкин.

1а

2

3а

5

1

1б

3

6а

3б

1в

2

6

6б





6в