Akademiyaliq jaziw

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI Muxammed al-Xorazmiy atindaǵı Tashkent axborat texnologiyaları universiteti Nókis filiali





“Kompyuter injinirnin`” fakulteti “Dasturiy injinirnin`” jo`nelisi 1-basqish studenti
Akademiyaliq jaziw
paninen
O`Z BETINSHE JUMISI
Tema: Kommunikaciya tu`sinigi

Tapsirdi:

Qabilladi: U. Jaksimova

No`kis-2022

Tema: Kommunikaciya tu`sinigi

Jobasi:
I.Kirisiw
II.Tiykarg`i bo`lim
a) Kommunikatsiya túsinigi jáne onıń shólkem natiyjeliligine tasiri
b) Shólkemler degi kommunikatsiyalar túrleri.
c) Kommunikatsiya procesiniń elementleri hám basqıshları.
III.Jumaqlaw
Paydalanilg`an a`debiyatlar

Kirisiw:
Basqariw procesine sistemalar teoriyası tu`p-tiykarinan qaralganinda, onı belgili bir sistemanı teń salmaqlılıqta saqlap turıw yamasa onı sapa tárepinen jańa formaǵa keltiriw ushın ámelge asırilatuǵın ameller jiyindisi bolıp tabıladı dew múmkin. Bul a`mellerdi ámelge asırıw ushın basqariwshi bólim, yag`niy basqariw subekti basqariwshi obekt jaǵdayı haqqinda jetkilikli mag`lumatqa ıye boliwi kerek. " Informatsiya" (informaciya ) termini latınsha sózden kelip shig`ip, qandayda -bir waqiya yamasa kimnin` bolıp tabıladı iskerligi haqqindagi xabardı ańlatadı. Basqariw procesin jetkilikli hám haqqaniy mag`lumatlarsiz ámelge asırıw múmkin emes. Basqariwshi sistema basqariliwshi sistemanıń ulıwma iskerligi tuwrisinda mag`lumatlar aladı, olar tiykarında sistema jaǵdayına baha beredi, basqariwdi jetilistiriw boyınsha kórsetpeler islep shig`adi hám basqariwshi sistemaǵa atqarıw ushın jiberedi. Bunnan basqada shólkem ashiq social –turmis sistema retinde sirtqi ortalıq penen informaciya almaslaw arqali munasábetlerge kirisedi.

Shólkem sheńberinde iskerlik kórsetiwshi insanlardı, miynet waziypalari nátiyjesinde formalanıwshı ishki xojalıqlar (bólimler) di hám basqariw bo`limlerin pútin jaǵdayǵa alıp keliwshi process kommunikatsiya bolıp tabıladı. Klassik tu`sinik boyınsha kommunikatsiya - bul adamlar arasındaǵı informatsiya almaslaw procesi bolıp tabıladı. Bunda informaciya eki táreplama jóneliste, yag`niy, uzatıwshı hám qabıl etiwshiler tárei háreket etedi. Menejmentte kommunikatsiyalar adamlar, gruppalar (ishki xojalıqlar ), basqariw bo`limleri hám de shólkem menen sirtqi ortalıq arasındaǵı informatsiya almaslaw procesi bolıp tabıladı. Basqariw processinde tarmaq formaların tómendegi sızılma járdeminde ańlatıw múmkin:
Basqariw du`zilisi

Basqariw bo`limi Basqariliwshi bo`lim

Sirtqi Axborot

Qarama-qarsi
tarmaq
6-sızilma. Basqariw procesi tarmag`i
Quramalı hám kóp Qırlı kárxana xojalıǵın boshQarmaq úlken kólem degi baslanǵısh informaciyalardı kórip chiQishni talap Etedi. Olarǵa Tómendegi informatsiyalar kiredi: statistikalıq, operativ-esabat, joba -iQtisodiy, buxgalterlik, finanslıq, materiallıq-texnikalıqa tahminoti, kapital Qurılıs, texnologiyalıq, konstruktorlıq hám boshQalar. Informaciyalar kelip chiQıs dáreklerine kóre tashQi hám ishki informaciyaǵa ajratıladı.
Sirtqi mashqalalalardan kelip shig`iwhi informaciyalar sirtqi informaciya esaplanadı. Onıń quramına Nızamlar hám hújjetler, ónimge bolǵan talaplar, texnika tarawina tiyisli informaciyalar, IlÚn`gir kárxanalar jumıs tájiriybeleri hám basqalar kiredi. Óz gezeginde shólkemnen sirqi ján-jaqtan informaciya shig`adi. Bul tiykarınan úlesdarlar hám mámleket mekemelerine esabatlar, reklama hám soǵan uqsas informaciyalar.
Ishki informaciyaǵa islep shig`ariw procesine tiyisli, rejenin` atqarılıwı, sex hám uchastkalardıń jumıslarına, ónimniń satılıwı hám ózine túser bahasın kemeytiwge tiyisli informaciyalar kiredi. Informaciyalar basqariw procesine uqsap óziniń kolemi, quramı hám kelip túsken waqiti boyınsha basqariw dárejesine tikkeley baylanisli boladı. Bul dáreje qanshellilik oqıwshı bolsa, ulıwmalasqan hám qayta islengen informaciya ushın zárúrat sonshalıq kóbeyip baradı.
Informaciyalar shártli ózgermeytuǵın hám ózgeriwshi túrlerge bólinedi. SHartli ózgermeytuǵın informaciyalar quramına salıstırǵanda kem ózgeriwshi informaciyalar kiredi. Bular barlıq túrdegi , joba kórsetkishleri hám basqalar bolıp tabıladı. Bunday informaciyalar basqariw ushın zárúr bolǵan informaciyalardıń 60 -70 payızın payda etedi. Ózgeriwshi informaciyalar quramalı hám zárúrli informaciyalar bolıp tabıladı. Bul túrdegi informaciyalar islep shig`ariw hám xojalıq iskerligi procesiniń ózgeriwin sáwlelendiredi. Bunday informaciyalardı toplaw hám olarǵa qayta islew talay quramalı process bolıp tabıladı.
Qayta islewde ılajı bolǵanınsha operativlik zárúr, keri jaǵdayda bunday informaciyalar óziniń zárúrli hám kerekli áhmiyetin jog`altiwi múmkin.
Informaciyanı qanshellilik tez, toliq hám óz waqtida jetkeziliwi onıń ma`nisin sonshalıq asıradı. Basqariw ámeliyatında ekilemshi informaciyalardan da paydalanıladı. Bunday informaciyalar shártli ózgermeytuǵın hám ózgeriwshi informaciyalarǵa berilgen programma tiykarında qayta islengenligi nátiyjesinde júzege keledi. Olar basqariw processinde hám de qararlar qabıl qılıw ushın jetik hám zárúrli informaciya esaplanadı.
Kárxananı basqariw ushın zárúr bolǵan barlıq túrdegi informaciyalar kompleksi informaciya sistemasın payda etedi. Basqariw hám informaciya sistemaları basqariwdin` hár qanday basqishinda bir pútkil sistema retinde iskerlik kórsetedi.
Islep shig`ariw koleminiń asıwı, kárxananıń ishki hám sirqi baylanislardin` keńeyiwi qarar qabıl qılıw hám buyriq tayarlawdan aldın insan ózlestiriwi zárúr bolǵan informaciya kolemin hám mazmunın júdá ko`beytirilip jiberedi. Bul informaciya óz waqtinda hám jetkilikli dárejede jetkeziliwi shólkemniń ulıwma xojalıq hám basqariw iskerliginiń natiyjeliligine tikkeley ta`sir etedi. Basshılar óz jumıs waqtinin` 50 procentinen 90 procentige shekem bolǵan bólegin kommunikatsiyalarǵa sarplaydilar.Usinin` nátiyjesinde shólkemlerde kommunikatsiyalardı tuwri hám nátiyjeli payda etiw kútá úlken áhmiyetke iye.
Shólkemler degi kommunikatsiyalar túrleri.
Shólkemlerde nátiyjeli kommunikatsiyalardı qáliplestiriw ushın olardıń Qaysı orınlarda hám Qanday kóriniste zárúr ekenligin kórip chiQıs kerek.
Aldınǵı temalarda kórip shig`ilg`anligi sıyaqlı, shólkem ashiq sistema bolıp sirtqi ortalıq faktorları tasiri astında iskerlik kórsetedi. Shólkemdiń kommunikatsiya mútajlikleri bul faktorlarǵa baylanisli. Bul sharayatlarda iskerlik kórsetiw ushın shólkemler sirtqi ortalıq elementleri menen kommunikatsiyalar ornatadılar hám bunda túrli qurallardan paydalanadılar. Ámeldegi yamasa potensial paydalaniwshilar menen reklama hám tavarlardi jetkiziwdiń basqa programmaları járdeminde munasábetke kirisediler. Jámiyetshilik menen munasábetler salasında kárxana haqqinda oyda sawlelendiriw (imidj) ni qáliplestiriwge itibar qaratıladı. Mámleket tártipli mekemeleri menen tarmaqlar hár qıylı esabatlar arqali kórinetuǵın boladı.
Soni biliw kerek, kóbinese shólkemler ishinde ámelge asırılıp atırǵan kommunikatsiya sirqi ortalıqtaǵı ámeldegi múmkinshilik hám qawip (qawip-xater) lerdin` hákis tahsiri (reaksiyası ) bolıp tabıladı.
Shólkemler sheńberinde kommunikatsiyalar basqariw bo`limleri (vertikal ) hám bólimler aralıq (gorizontal ) sırtqı kórinislerde ámelge asadı.
Vertikal kommunikatsiyalar sheńberinde informaciya izbe-izlikte jetkiziledi. Bunda ol tómennen joqarig`a hám joqaridan tómenge qaray háreketleniwi múmkin. Birinshi halda informaciya aniq kórsetpeler, máseleler, buyruq hám buyrıqlar sıyaqlı kórinislerde uzatıladı. Mısalı, kárxananıń islep shig`ariw bólimi sex baylanisli qaysı ónimdi hám qaysı múddette tayarlaw tuwrisinda kórsetpe beredi, ol óz gezeginde bo`lim boslig`na yamasa ustaga bul haqqinda kórsetpe beredi.
Tómennen joqarig`a qaray ketken kommunikatsiyalarda informaciya esabat, mag`lumat , arza hám basqa kórinislerde tómen pag`analardan joqari oqıwshı pag`anag`a uzatıladı. Mısalı, uchastka baslig`i ónimdi tayın bolǵanlıǵın sex bashligina, ol óz gezeginde islep shig`ariw baslg`ina hám aqır-aqıbetde, kárxana direktorına jetkiziledi.
Vertikal kommunikatsiyalar basshılarǵa tómen bo`limlerdegi jaǵdaydı bilip turıwǵa hám zárúrli ózgertiwler kirgiziwge múmkinshilik beredi.Shólkemler vertikal kommunikatsiyalardan tisqari gorizontal kommunikatsiyalarǵa mútáj. Shólkem kóplegen ishki xojalıqlardan shólkemlesken. SHu sebepli máselelerdi hám minez-qulqlardı muwapiqlastiriw ushın informaciya almaslaw zárúr. Administraciya shólkemniń qánigelesken strukturalıq bólimleriniń sherikligi tiykarında ulıwma maqsedge erisiwdi ta`minlewi zárúr. Onıń ushın bólimler arasındaǵı baylanislardi tuwri jolǵa qoyiw kerek. Gorizontal kommunikatsiyalarǵa mısal etip universitetimizdin` túrli bólimleri, fakultetleri, kafedraları hám gruppaları ortasındaǵı sabaq kestelerin dúziw, oqiw procesiniń barıwı, pitkeriwshilerge qoyılatuǵın talaplar dárejesi sıyaqlı kóplegen máseleler boyınsha informaciya almasıwlar kiredi. Tap sonday etip islep shig`ariw kárxanalarında joba - nizam, islep shig`ariw, marketin` hám finans bólimleri jańa túrdegi ónimdi islep shig`riw bunıń ushın zárúr bolǵan qarjilar , baha belgilew, satıw jolları hám basqa túrdegi informaciya menen almasadılar.
Gorizontal kommunikatsiyalardıń qosımsha abzallıqları - óz-ara teń huquqli munasábetlerdi qáliplestiriwde bolıp tabıladı. Bul zat xızmetkerlerdegi iskerligin asıradı.
Biz joqarida kórip shiqqan kommunikatsiyalar - shólkemlestirilgen kommunikatsiyalar, yag`niy shólkemniń ishki xojalıqları hám basqariw bo`limleri arasında qáliplesken baylanis túrleri bolıp tabıladı.
Bul túrdegi kommunikatsiyalardan tisqari shólkemde shaxslar- ara kommunikatsiyalar ámeldegi hám olar shólkem iskerligine júdá úlken ta`sir kórsetedi. Shaxslar-ara kommunikatsiyalardıń tiykarǵı kórinisleri: baslıq - boysiniwshi arasındaǵı, baslıq menen jumısshı gruppa arasındaǵı hám rásmiy bolmaǵan kommunikatsiyalar.
Baslıq boysiniwshi arasındaǵı kommunikatsiyalar tiykarınan máselelerdi aydinlastiriw; iskerlik natiyjeliliginiń talqılawı ; Siyliqlaw maqsetinda xızmetlerdi tán alıw hám sıylıqlaw ; ámeldegi yamasa itimal bolǵan mashqala haqqinda mag`lumat jiynaw; usınıs hám Ideyalardı qabıl qılıw sıyaqlılar menen baylanisli.
Baslıq menen jumısshı gruppa ortasındaǵı kommunikatsiyalar gruppa háreketleriniń (iskerliginiń) natiyjeliligin asırıwǵa múmkinshilik beredi. Informaciya almaslawda barlıq gruppa ag`zalari qatnasqanlıǵı ushın hár bir qansha shólkem ushın zárúrli bolǵan máseleler, olardı sheshiw jolları, birgelikte islew múmkinshilikleri hám basqa mashqalalardi o`z ornina qoyiwda óz pikir hám ko`z qarasin bildira aladı.Ayrim jaǵdaylarda jumısshı gruppa baslıqsız jiynalip, mashqalalardi, rawajlanıwdı yamasa ózgerislerdi talqılaw etedi.
Kommunikatsiyalardıń taǵı bir túri rásmiy bolmaǵan kommunikatsiyalar bolıp, olardıń tarqaliwi kóbinese o`sek gápler dep ataladı. Bul túrdegi kommunikatsiyalar adamlar gruppalarǵa toplanıp turǵan orınlarda ámeldegi boladı. Bunda informaciya rásmiy bolmaǵan kanallar (jollar ) arqali jetkaziledi hám óz háreketi dawamında mazmunın ózgertiwi múmkin. Sonin` ushın kóbinese qa`te informaciyanı o`sek gápler dep ataydılar. Lekin informaciya rásmiy bolmaǵan kanallar arqali tez háreketleniwin esapqa alıp, baslıq ayırım jaǵdaylarda bul kanallardan shólkem maqsedlerige erisiw yamasa óz mápleri jolında paydalanadi.
O`sek gápler payda bolıwınıń tiykarǵı sebebi - zárúr informatsiyani biliw múmkinshiligi (xızmetkerlerde) joqlig`i yamasa informatsiya ozligi, onıń keshigiwi sebepli bolıp tabıladı.
Shólkem nátiyjeli iskerligin taminlewdin` tiykarǵı hám zárúrli wazıypalarınan biri - shólkem degi barlıq túrdegi kommunikatsiyalardıń natiyjeliligin asırıw bolıp tabıladı.
Kommunikatsiya procesiniń elementleri hám basqishlari.
Joqarig`ilardan biz kórdik, kommunikatsiyalar - shólkemdiń ishki hám sirtqi ortalıqları elementlerin, basqariw funksiyaların, adamlar gruppaların bir-birleri menen munasábet ornatıwǵa járdem beretuǵın baylawshi process eken. Kommunikatsiya processinde tómendegi elementler (strukturalıq Bólim) ler qatnasadılar :
1. Informatsiya uzatıwshı ( informatsiya dáregi). Bul adam (baslıq, qánige, ápiwayı jumısshı xızmetker) gruppa (ishki xojalıq ), basqari poag`anasi, shólkemniń ózi, sirtqi ortalıq faktorları kórinisinde bolıwı múmkin. Túrli texnikalıq Apparatlar, imaratlar, processler, kitaplar hám taǵı basqalar da informatsiya dáregi bolıp tabıladı.
2. Informatsiya. Shólkemniń social kórsetkishleri, qararları hám buyruqlarinin` mazmunı, joybarlar, esabatlar, máslahátlar, túrli túsinikler kommunikatsiya processinde qatnasiwshı tiykarǵı elementler (informatsiya birlikleri) esaplanadı.
3. Baylanis quralları. Informatsiyani bir orından ekinshi oring`a jetkeziwshi qurallarǵa xatlar, túrli hújjetler, adamlar, texnikalıq baylanis quralları (telefon, telegraf hám t.b. ), kompyuterlerde qollanılatuǵın magnitlı informatsiya tasıw quralları sıyaqlılar kiredi.
4. Informatsiya qabıl etiwshi. Buǵan adamlar, ishki xojalıqlar, basqariw bo`limleri, shólkemler, sirtqi ortalıq faktorları mısal bola aladı.
Informaciya almaslawda uzatıwshı (derek) hám qabıl etiwshi bir neshe bir-birine baylanisli basqishlardan ótediler. Olardıń wazıypası - xabardı eki tárep de tu`sinip qabıl etetuǵın kóriniste du`zib, oǵan uyqas bolǵan baylanis quralın tańlaw. Bul qıyın wazıypa, sebebi hár bir basqishta xabardıń mazmunı ózgeriwi yamasa ulıwma jog`aliwi múmkin. Kommunikatsiya baylawshi process retinde tómendegi basqishlardan ibarat :
1. Informatsiya (Ideya yamasa pikir) dıń qáliplesiwi. Maqsedler, máseleler hám olardı sheshiw usılları, máseleler arasındaǵı baylanisliliqlar, máselelerdi sheshiw ushın zárúr resurslarǵa talaplar, resursların máseleler menen baylaw (resursların máseleler boyınsha bo`listiriw ), nátiyjelerdi ólshew hám bahalaw usılları haqqidagi bilimlerdi qáliplesiwi.
2. Informatsiyani shifrlaw. Pikirler, bilimler, joybarlar, qararlar qabıl etiwshilerge jetkeziliwi ushın olar áwele óz-ara munasábetlerge kirisiwshiler ushın tu`sinikli tilde ańlatılıwı zárúr. Adamlar mámilege kirisiwetuǵın tiller, belgiler, sanlar informatsiyani shifrlaw usıllarına mısal boladılar. Uzatılǵan informatsiya áne sol tiller álippesi, grammatikası, belgiler tiykarında shifrlanadı. Biznesmenlar tiykarǵı kórsetkishler arqali, matematikalıqlar arifmetik hám ámeller hám ańlatpalar arqali bir-birlerin túsinediler hám baylanisadir. Sóylesiw degi júz ańlatpaları, Qol hám gewde háreketleri de qandayda bir jag`daydi ańlatiwshı shifrlar esaplanadı.
3. Informatsiyani uzatıw. Pikirler hám bilimlerdi bir orından ekinshi jayǵa qa`tesiz uzatıw " informatsiya teoriyası" pániniń tiykarǵı máselelerinen biri bolıp tabıladı. Bul mashqala tiykarınan uzatıw qurallarınıń rawajlanbag`anliqlari, uzatıwshı hám qabıl etiwshilerdiń shifrların birdey túsinbewlerinen, olardıń uzatıw hám qabıl qılıw múmkinshilikleri, dárejeleri hám bilim dárejeleriniń túrlisheliginen, informaciya jáne onı uzatıw quralı bir-birine tuwri kelmewinen hám sol sıyaqlı sebeplerden kelip shig`adi. Informatsiya óz háreketi dawamında ózgertiwi kommunikatsiya processindegi shawqin dep ataladı.
4. Informatsiyani qabıl etiw hám atap kórsetiw. Qabıl etilgen informatsiya bárinen burın yadqa yamasa rásmiy atap kórsetiw dáptershelerine jazılıwı zárúr. bul qabıl etilgen informatsiyani esabın júrgiziw ushın zárúr.
5. Qabıl etilgen informatsiyani shifrsızlantiriw (kodsızlantiriw) hám túsiniw. Qabıl etilgen informatsiyanin` mazmunı, mánisi onı shifrsızlantirilgannan keyin ǵana túsinikli boladı.
Tu`rlendiredi shifrlaydi va uzatish shifrsiz-
yaki tan`laydi. Tarmaq waziypasin laniwdi tanlaydi

Gu`zetiw

Ideya (fikr)

xabar

Qabillawshi

Fikrdi tu`siniw

7 - sızılma. Informatsiya almaslaw procesiniń ápiwayı modeli.

Eger basshılar kommunikatsiyanıń mazmunı hám mánisin tu`sinbeseler hám oǵan áhmiyet bermaseler, shólkemniń strukturasında úzilisler júz beriwi múmkin. Sol sebepli kommunikatsiya procesiniń hár bir basqishinda informatsiya óz ma`nisin ózgertpeydi operativ háreket etiwin tahminlew zárúr.
Joqaridag`i sızılmada kórsetilgen informatsiya almaslaw procesi to'liq emes dep esaplanadı, sebebi, tiykarınan teris baylanis ornatılǵanınan keyin ǵana shólkem degi kommunikatsiya procesi to'liq esaplanadı. Tek teris baylanis quralı arqali basshılar shólkemdiń túrli bólimleri, Tómen basqariw bo`limleri, islep shig`iw procesi hám ulıwma hár qıylı xatti háreketler tuwrisindag`i informatsiyaga iye boladılar. Bularsız shólkemniń keyingi jaǵdayın aniqlap bolmaydı.
Teris baylanista qabıl etiwshi hám uzatıwshı óz orınları menen almasadılar hám bunda qabıl etiwshi jetkizilgen informatsiyani qanday tu`singeni, oǵan munasábeti (reaksiyası ) n ańlatadı. Teris baylanis járdeminde informatsiya almaslaw procesi natiyjeliligi asadı hám dawislar azayadı.
Jaman ornatılǵan teris baylanis hám informatsiyani qabıl etiwdi bilmew (mısalı, tıńlawdı ) nátiyjeli kommunikatsiyaǵa tosiq boladı.
Ádetde kommunikatsiyalardıń natiyjeliligin asırıw ushın teris baylanistin` qáliplesiwisiyliqlaniladi. Teris baylanista boysiniwshilar administraciyanıń minez-qulqları, shólkem maqsedlerine erisiw jolları, ónim sapasın asırıw, strukturalıq ózgerisler hám basqa máselelerge óz pikir hám oy-pikirlerin joqarig`a bildiriw múmkinshiligine iye bolıwları kerek.
Ishki xojalıqlardıń, basqariw bo`limlerinin` kópligi kommunikatsiya procesin quramalılastıradı.Sebebi, bular informatsiyani jaysha qabıl etip yamasa uzatıpǵana qoymastan, bálki qayta isleydiler hám tártiplesediler. Informatsiyanin` qásiyetlerinen biri bolsa sonnan ibarat, ol qansha kóp qayta islensa, sonshalıq óziniń baslanǵısh manisin jog`altadi . Bul hádiyse, yag`niy informatsiyanin` " filtrlaniwi" vertikal kommunikatsiyalarda kóp ushraydı hám bir basqariw bag`anasi ha`m ekinshi bag`anasina ótkeni sayin informatsiya óz mazmunın ózgertip baradı. Bul bolsa shólkem sheńberinde túrli tusinbewshilikti keltirip shig`radi.
Shólkem sheńberinde yamasa sirtqi ortalıqta qáliplesken informatsiyani óz waqtinda, " o`sek gápler" tarqalmastan ilgeri zárúrli jaylarǵa jetkiziw shólkemler iskerligi natiyjeliligin asırıwǵa múmkinshilik beredi.
Informaciya infradastu`ri —ma`mleket informaciya mákanın de baylanıs quralların iskerlik kórsetiwi hám rawajlanıwın támiyinleytuǵın shólkemlestirilgen da`stu`rler sistemasi. Oǵan informaciya oraylari, sistemalar, mag`lumatlar hám bilimler bazası, baylanıs sistemalari , informaciyanı toplaw, saqlaw, qayta islew hám uzatıwdı támiyinleytuǵın apparatdasturiy qurallar hám texnologiyalar kiredi. Jáhán ámeliyatında baylanıs hám kommunikatsiya infrada`stu`rge tómendegiler kiredi: • Pochta xızmeti; • Telefon tarmag'i; • Mobil baylanıs tarmag'i; • Televidenie hám radio uzatıw stansiyaları ; • Kabel televideniesi tarmag'i; • Internet; • Joldaslı baylanıs ; • Suvosti baylanıs tarmag'i; • Pnevmatik pochta tarmag'i; • Telegraf baylanıs.
7. 2. Baylanıs hám kommunikatsiya infrada`stur tártipke salıwdıń huqıqıy tiykarları O bzbekiston Respublikasında baylanıs salasındaǵı munasábetlerdiń obiektleri — pochta jo`netiwlerdi qabıl qılıp alıw, tasıw hám kórsetilgen jerge jetkiziw qurallarınıń jıyındısı bolǵan pochta baylanısı tarmaqlarınan da bir yamasa bir neshshe uzatıw túrlerin : telefon, telegraf, faksimil uzatıwlardı, hújjetli xabarlardıń basqa túrleri belgili atların uzatıwdı, televidenie hám radioesittiriw programmaların translyatsiya qılıwdı ta`mnlewshi telekommunikaciyalar quralları jıyındısı bolǵan telekomm onı katsiyalar tarm aqlarınan ibarat. O 'zbekistan Respublikasında baylanıs salasındaǵı munasábetlerdıń subektleri — O 'zbekistan Respublikasınıń yuridikalıq hám sag`lam shaxsları, sırt el puqarası yuridikalıq shaxslar hám puqaralar. O 'zbekistan Respublikasında baylanıs hám komm unikatsiyanin` tiykarǵı túrleri: • Pochta baylanısı • Telefon baylanısı • Uyali telefon baylanısı • Televidenie hám radio • Internet O 'zbekistan Respublikasında pochta baylanısı — pochta jiberiw, sonıń menen birge, pul qarjlarınıń pochta o`tkermelerin jineriw (qabıllaw, qayta islew, tasıw, ótkeriw) di hám jetkiziw (tapsırıw ) di támiyinleytuǵın texnikalıq hám transport qurallarınıń birden-bir islep shıǵarıw -texnologiya kompleksin ózinde sáwlelengenlestirgen baylanıs túri. Pochta baylanısı tarmag`i — pochta baylanısı obiektleri hám pochta baǵdarları kompleksi. Pochta baylanısı obiektleri — pochta baylanısı operatorlarınıń bólek bo`limleri, yaǵnıypochtalar, pochta baylanısı uzellari, bólimleri hám punktleri, sonıń menen birge, tem jol stansiyaları hám aeroportlar qasındaǵı pochta almaslaw punktleri. O 'zbekistan Respublikasında pochta baylanısı : • ulumaliq paydalanıw daǵı pochta baylanısı ; • arnawlı mólsherlengen pochta baylanısı. Ulıwma paydalanıw daǵı pochta baylanısı — barlıq yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar paydalanıwı ushın ǵalabalıq shártnama shártleri tiykarında ashıq bolǵan pochta baylanısınıń túri bolıp, operator v provayderlar tárepinen O 'zbekistan Respublikası aymaǵında pochta baylanısı iskerliginiń birden-bir principleri tiykarında ámelge asıriladı. Arnawlı tiykarlang`an pochta baylanısı — pochta baylanısı salasında arnawlı kepillikli ornatilg`an arnawlı baylanısı, mámleket baylanısı, O 'zbekistan Respublikası mi`ddeti ministrliginiń felil hegerlik-pochta baylanısına bólinedi.
Basqariw processlerin informaciya menen tahminleniwi jetilistiriw baǵdarları.
Shólkem iskerligin ulıwma alıp qaraǵanda, basshılar shólkemniń informatsiya orayı esaplanadılar. Sebebi, olar túrli mug`dardag`i hám kórinistegi informatsiyani qabıl etediler, qayta isleydiler, ta`rtiplestiriledi , saqlaydi hám uzatadılar. Bunnan tisqari, olar ek t ózleri islep chiqqan informatsiya (túrli qararlar, joybarlar, máslahátlar hám t.b. ) arqali shólkemdi basqaradilar hám sirtqi ortalıqqa ta`sir kórsetediler. Basqariw bolsa munasábetlerge ta`dir etiw bolıp esaplanadı. Munasábetler óz gezeginde tiykarınan informatsiya ag`imi arqali ornatıladı.
Sonday eken, shólkem sheńberinde kommunikatsiyanı jolǵa qoyıw hár qanday basqariw jumısları ushın zárúrli baylaniwshi process bolıp tabıladı, sebebi basqariw - túrli munasábetlerdi orinlawi hám tártiplestiriwden ibarat.
Shólkem iskerliginiń úzliksizligi hám bir ırǵaqdaligin shamalaw hám de basqariw ushın zárúr bolǵan informatsiya sistemasın payda qılıwda ılajı bolǵanınsha baslanǵısh informaciyalardı kemeytiw, berilgen o`nimlerdi ko`birek isletiw, tek basqariw ushın zárúr bolǵan, diqqatna iye hám qarar qabıl qılıw ushın kerekli informaciyalardı berip barıw zárúr.
Informaciyalardı kemeytiw kárxananıń esaplaw orayında saqlaniwshi shártli ózgermeytuǵın informaciyalar esabına ámelge asırılıwı kerek. Informaciyalardıń azayıwı áwele shifr hám kodlar kiritiliwi esabına ámelge asıriladı. Sonin` menen birge birdey mag`lumatlar túrli informaciyalar alıw maqsetinde bir neshe ret tákirar isletiliwi múmkin.
Basqariw procesiniń úlken tiykarg`i informaciyalarǵa qayta islew beriwde kompyuter texnikasınan keń ko`lemde paydalanıw bolıp tabıladı. Mexanizatsiya --lang`an hám avtomatlastırılgan informaciya sistemasınıń natiyjeliligi olardıń Tómendegi islerdi atqara alıwına baylanisli :
1. Júdá az waqit ishinde shólkemniń ishki xojalıqlarınan alınǵan informaciyalarǵa isletiw ushın qolay formada qayta isley ala alıw ;
2. Aldınan belgili bolǵan nátiyjeler menen birgelikte basqariwdi tiykarlaw niyetinde informaciyanı múmkinshiligi barınsha keńeytire alıw ;
3. Informaciyalardı tártipke salınǵan halda jıynay alıw hám uzaq waqit saqlay alıw ;
4. Qarar qabıl qılıw ushın informaciyalarǵa ırǵagına jetkezip qayta isley ala alıw.
Egerde shólkemler kompyuter hám de basqariw texnikası menen buyımlanǵan informaciya basqariw orayına iye bolsalar, ol jaǵdayda informaciyalarǵa qayta islew procesi tómendegi operatsiyalardan ibarat boladı :
Baslanǵısh informaciyanı qabıl qılıw jáne onı kompyuterge kirgiziw ushın tayarlaw, informaciyalardı kompyuterge kirgiziw, informaciyalarǵa qayta islew, olardı shig`ariw, informaciyanı basqariw ushın kerekli jaylarǵa beriw, qabıl etilgen qararlardı tarmaq sisteması quralı menen basqariliwshi obektlerge jetkiziw hám informaciyalardı keleshekte isletiw ushın qolay kóriniste saqlaw.
Basqariw sistemasında qayta islengen informatsiyalar nátiyjesin belgilew formaları zárúrli áhmiyetke iye. Olar qarar qabıl etiw processinde insan túsinip etiwi ushın qolay bolmawi kerek.
Qayta isleniwshi informaciya kóleminiń ósiwi hám basqariwtin` quramalılasıwı tábiy túrde kompyuterlerdi qollaw zárúriyatın keltirip shig`adi hám bul informaciyalı basqariw sistemasın qáliplesiwine alıp keledi. Bunda avtomatlastırılgan basqariw sistemaları payda boladı. Olarǵa " adam -mashina" sistemaları, basqariw wazıypasın ámelge asırıwda, yag`niy informaciyanı jiynaw hám qayta islewde obektti maqsetge muwapiq islep turıwın ta`minlede qollanılatuǵın texnika quralları hám basqariw texnikası kiredi. Menejer basqariw processinde qanshellilik informaciyalar menen to'liq basqarilsa qararları qabıl etiwge erisedi. Bul bolsa shólkemdi nátiyjeli basqariwg`a alıp keledi.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

1. 
   Ózbekstan milliy ensiklopediyasi. 2000-2005;
   
2. 
   Internet mag`lumatlari
   
3. 
   www.uz.m.wikipedia.org
   
4. 
   www.hozirgi.org
   
5. 
   www.fayllar.org
   
6. 
   https://apastyle.apa.org
   
7. 
   http://spcenter.uz/uz/page/184URL