Аlifatik nitrobirikmalarni olish usullari

Monosaxaridlarning olinish usullari.
Monosaxaridlar asosan 
tabiiy xomashyolardan olinadi. Di- va polisharidlar gidrolizlanganda 
monosaharidlar hosil bo’ladi: Ko’p atomli spirtlarni oksidlaganda 
monosaharidlar hosil bo’ladi. Masalan, D-sorbit oksidlanganda qaysi 
CH2OH – ni oksidlanishiga qarab D-glyukoza yoki L-
glyukoza hosil bo’ladi 
D-sorbitni enzimlar ishtirokida oksidllanganda 
ketosorboza hosil bo’ladi 
C
12
H
22
O
11
+ H
2
O
2C
6
H
12
O
6
(C
6
H
12
O
5
)
n
+ nH
2
O
nC
6
H
12
O
6
C
12
H
22
O
11
+ H
2
O
2C
6
H
12
O
6
(C
6
H
12
O
5
)
n
+ nH
2
O
nC
6
H
12
O
6
(C
6
H
12
O
5
)
n
+ nH
2
O
nC
6
H
12
O
6
CH
2
OH
OH
OH
OH
H
H
H
H
HO
CH
2
OH
[O]
CHO
OH
OH
OH
H
H
H
H
HO
CH
2
OH
+
CHO
OH
OH
OH
H
H
H
H
HO
CH
2
OH
CH
2
OH
OH
OH
OH
H
H
H
H
HO
CH
2
OH
[O]
CHO
OH
OH
OH
H
H
H
H
HO
CH
2
OH
+
CHO
OH
OH
OH
H
H
H
H
HO
CH
2
OH
CH
2
OH
OH
OH
OH
H
H
H
H
HO
CH
2
OH
[O]
CH
2
OH
CH
2
OH
C = O
HO
OH
OH
H
H
H
CH
2
OH
OH
OH
OH
H
H
H
H
HO
CH
2
OH
[O]
CH
2
OH
CH
2
OH
C = O
HO
OH
OH
H
H
H
CH
2
OH
CH
2
OH
C = O
HO
OH
OH
H
H
H
HO
OH
OH
H
H
H
16 

---

37. Sikloalkanlarning nomlanishi, turlari. 
Uglеrоd аtоmlаri uglеоvоdоrоdlаrdа nаfаqаt to`g`ri yoki tаrmоqlаngаn zаnjirlаr, bаlki sikllаr hаm hоsil qilishi mumkin. 
Eng оddiy siklik uglеvоdоrоdlаr siklоаlkаnlаr bo`lib, ulаr аlkаnlаrdаn ikkitа vоdоrоd аtоmi аjrаlishi vа siklni yopilishi 
tufаyli hоsil bo`lаdilаr. Mоnоsiklik siklоаlkаnlаr uchun umumiy fоrmulа аlkеnlаr kаbi C
n
H
2n
bo`lаdi. Аmmо ikki, uch, 
to`rt vа undаn hаm ko`p sikllаr tutgаn 
siklоаlkаnlаr mа`lum. Sikllаr bir, ikki, 
uch vа undаn hаm ko`p umumiy 
uglеrоd аtоmi tutishi mumkin. 
Nаtijаdа vоdоrоd аtоmlаri sоni 
kаmаyib bоrаdi vа pоlisiklik 
siklоаlkаnlаrni umumiy fоrmulаsi 
C
n
H
2n-2
dаn C
n
H
n
gаchа bo`lishi 
mumkin. Shuningdеk, sikldа bir, ikki 
vа uchtа qo`sh bоg` tutgаn siklik 
uglеvоdоrоdlаr hаm mа`lum bo`lib, 
ulаr siklоаlkеnlаr, siklоаlkаdiеnlаr vа 
siklоаlkаtriеnlаr dеyilаdi. 
Siklоаlkаnlаr sikl kаttаligigа, sikllаr 
sоnigа vа sikllаrni birikish usuligа 
ko`rа fаrqlаnаdi.
Mоnоsiklik 
siklоаlkаnlаrni nоmi mоs аlkаnlаr 
nоmigа 
siklо-
оld qo`shimchаsi 
qo`shib hоsil qilinаdi 
38. Sikloalkanlarning tuzilishi, izomeriyasi.
Alisiklik birikmalar gomologlari va hosilalarida o‘ziga xos izomeriya va stereoizomeriya turlari uchraydi. I. Tarkibi 
bir xil, ammo sikllari turlicha birikmalar izomeriyasi yoki 
yadroviy izomeriya. Masalan, S
6
N
|2
tarkibli ali- siklik 
birikma quyidagi yadroviy izomerlar hosil qiladi:
Yon zanjir o‘rinbosarlari bo‘lgan siklanlarda, o‘rinbo- 
sarlarning halqa tekisligining bir tomonida yoki turli to- 
monida joylashishiga qarab paydo bo‘ladigan 
stereoizomeriya—sis- trans- izomeriyadir. Gem — 
joylashuvidan tashqari, hamma holatlarda stereoizomeriya 
bo‘ladi. Stereoizomeriyaning sis-trans- turi tashqi 
ko‘rinishidan to‘yinmagan birikmalardagi geometrik 
izomeriyaga o‘xshab ketsa ham, aslida mohiyatan farq qiladi, ya’ni o‘rinbosarlarni halqa tekisligining bir tomonidan 
ikkinchi tomoniga halqadagi bir st-bog‘ni uzmasdan ko‘chirib bo‘lmaydi. Masalan, siklopropanda uchala uglerod bir 
tekislikda yotadi; o‘rinbosarlar shu tekislik- ningusti yoki tagida joylashishi mumkin. Siklopropandagi bitga vodorod 
atomi, masalan, karboksil gruppaga almashinsa, hosil bo‘lgan siklopropanmonokarbon kislotada stereoizomeriya 
mavjud bo‘lmaydi, chunki bu kislota uchun imkoniyati bo‘lgan ikkita formula aynan bir xildir: 
39. Sikloalkanlarning olinish usullari va fizikaviy xossalari. 
Eng sodda siklobutanlar rangsiz gazsimon yoki suyuq moddalardir, suvda erimaydi. Siklobutan molekulasi kvadrat 
shakliga ega, C-C bog‘lari odatdagidan uzunroq (0,157 nm). Siklobutan halqasidagi to‘rtta uglerod atomi bitta tekislikda 
yotmaydi. Bunday noplanarlik vodorod atomlarining yoki 
o‘rinbosarlarning ichki molekulyar itarilishidan kelib 
chiqadi va ko‘p jihatdan tuzilishga bog‘liq. Bitta uglerod 
atomi tekislikdan 25—30° ga chiqishi mumkin. Bu 
monoalmashingan siklobutanlar ikki xil 
konformatsiyada boiishini ko'rsatadi 
17 

---

40. Sikloalkanlarning kimyoviy xossalari. Birikish, 
oʻrin olish va oksidlanish reaksiyalari, halqaning ochilishi bilan 
boradigan reaksiyalar. 
Siklobutan va uning almashingan hosilalari ko‘p jihatdan alkanlarga o‘xshaydi. Ular asosan almashinish 
reaksiyalariga kirishadi. Siklobutan halqasining ochilishi bilan 
boradigan reaksiyalar, masalan, katalitik gidridlash 
reaksiyalari ham ma’lum.
Siklogeksan siklning kichrayishi bilan boradigan qayta 
gruppalanish reaksiyalariga ham kirishadi (N.Zelinskiy). Ayni sharoitda teskari reaksiya ham borishi mumkin. 
Siklogeksen va siklogeksadiyen alkenlar va alkadiyenlarga xos 
barcha reaksiyalarga kirishadi 
41. 
Аromatik uglevodorodlar. Benzol va uning gomologlari, nomlanishi, izomeriyasi.
Bеnzоl qаtоri аrеnlаrni bеnzоl хаlqаsidаgi vоdоrоd аtоmlаrini аlmаshinish mаhsulоtlаri dеb qаrаsh mumkin. Quyidа 
аrеnlаrni muhim а`zоlаri kеltirilgаn 
18 

---

42. 
Аromatik uglevodorodlarning manbalari va olish usullari.
Aromatik uglevodorodlar sistematik nomenklaturaga ko‘ra arenlar deb ham yuritiladi. Dastlabki hosilalari 
(benzaldegid, benzyl spirit, benzoy kislota efirlari va hakozo) tabiiy smola, balsam va moylardan ajratib olingani va 
xushbo`y bo`lgani uchun ularga “