Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya bo

2. Oqsil gidrolizatlaridan aminokislotalar ajratib olish 

Odatda  mikroorganizmlar  aminokislotalarning  hammasini  ma`lum  miqdorlarda 

sintezlash  qobiliyatiga  ega  bo`ladi  va  bu  aminokislotalardan  hayotiy  jarayonlardagi 

o`zlarining ehtiyojlari uchun zarur bo`lgan maxsus oqsillarni sintezlaydi. Demak har 

bir  aminokislotani  biosintezlanish  tezligi  gen  darajasida  shu  aminokislotani  sintezi 

uchun  mas`ul  bo`lgan  ferment  (repressiya)  orqali,  shuningdek  bu  fermentlarning 

o`zlari darajasida, ya`ni hosil bo`lgan aminokislotalarning miqdori oshib ketsa uning 

faolligini o`zgarishi (retroingibirlanish) orqali nazorat qilinadi. 

Mikroorganizmlar 

tomonidan 

 

amalga 

oshiriladigan 

aminokislotalar 

biosintezining  shu  tamoyilda  nazorat  qilinishi  bu  aminokislotalarning  oshiqcha 

miqdorda  hosil  bo`lishiga  yo`l  qo`ymaydi.  Demak  aminokislotalarni  hujayradan 

ajratib  olish  darajasidagi  miqdorda  sintezlanishini  ta`minlash  uchun  tizimni  izdan 

chiqarib aminokislotani mikrob hujayrasida ko`p miqdorda yig`ilishiga erishish lozim 

bo`ladi.  Bu  xil  mikroblar  tabiiy  manbalardan  ajratib  olinadi.  Masalan,  yovvoyi  tip 

shtammlari orasida glutamin kislota, prolin yoki valinni to`playdigan xillari uchraydi. 

Lekin  aminokislota  produsentlarini  seleksiyalashning  asosiy  yo`li-auksotrof  va 

boshqaruvchi  mutantlarni  ajratib  olishdan  iboratdir.  Auksotrof  mutantlarni  bakterial 

suspenziya  aralashmasiga  fizik  (ultrabinafsha  va  rentgen  nurlari)  va  kimyoviy 

(etilenimin,  dietilsulfat,  nitroetilmochevina)  omillarni  ta`siridan  so`ng  selektiv 

muhitda  tanlab  ajratib  olinadi.  Bunday  mutantlarda  fermentni  determinatsiyalovchi 

defekt  gen  paydo  bo`ladi-ki,  usiz  muayyan  aminokislotani  biosintezi  amalga 

oshmaydi.  Aminokislotalarning  produsentlari-auksotrof  mutantlar  sifatida  faqat 

dastlabki  mahsulotning  bir  xilidan  eng  kamida  ikkita  aminokislotani  tarmoqli 

ravishda  biosintezini  amalga  oshiruvchi  mikroorganizmlardan  foydalanish  mumkin 

bo`ladi.  Aminokislotalarning  biosintezini  umumiy  sintetik  jarayonning  birinchi 

fermenti  faoliyati  darajasida  so`nggi  mahsulotning  hosil  bo`lishi  orqali 

retroingibirlash yo`li bilan nazorat qilinadi. Bu xil auksotrof mutantlarda muhitda bir 

xil  aminokislotalarning  ko`p  miqdorda  bo`lib,  ikkinchi  aminokislotaning  kamligi 

ferment  faolligini  to`sib  qo`ymaydi.  Mutagen  ta`sir  natijasida  biosintezi  to`sib 

qo`yilgan  aminokislota  muhitga  chegaralangan  miqdorda  qo`shilishi  mumkin. 

Boshqaruvchi  mutantlarni  tanlashda  ular  orasidan  ajratib  olinadigan  aminokislota 

analogiga  nisbatan  barqaror  bo`lgan  xilini  tanlab  olinadi.  Shu  maqsadda  tanlab 

olinadigan shtamm (ko`pincha auksotrof) tarkibida karbon manbayi, anorganik tuzlar 

va  maqsadli  aminokislotaning  analogi  bo`lgan  muhitga  ekiladi  (kiritiladi). 

Aminokislotani  analogi  tabiiy  aminokislotani  antogonisti  bo`lib,  mikrobli  muhitda 

shu aminokislotani oshiqcha miqdorini imitatsiyalaydi va hujayralarning boshqariluv 

tizimiga ta`sir etadi; natijada u analog oqsilning hosil bo`lishida ishtirok eta olmaydi 

va  demak  mikrobning  keyingi  o`sishi  to`xtaydi.  Bu  uslub  mutantlardan  maqsadli 

aminokislotani  hosil  qilishni  boshqaruvchi  tizimni  izdan  chiqaradi,  ulardan  ba`zilari 

esa  bu  aminokislotaning  sintezini  jadallashtirish  va  hujayradan  ajratish  qobiliyatiga 

ega  bo`lib  qoladi.  So`nggi  paytda  aminokislotalar  produsentlarini  seleksiyasida  gen 

muhandisligidan  foydalanish  yo`lga  qo`yilmoqda  va  bunda  plazmidalarda  klonlash 

---

ishini  amalga  oshirish  yo`li  bilan  aminokislotalar  biosintezi  genini  dozasi 

oshirilmoqda.  Hujayraning  gibrid  plazmidalarini  transformatsiyalab  genlarning 

dozasini  oshirishga  va  demak,  tegishli  aminokislotani  biosintezi  uchun  mas`ul 

bo`lgan ferment miqdorini oshirishga erishiladi.