Alisher Navoiyning "Mezon ul-avzon"

Istihlof
-aruz atamalaridan bo’lib, jonli tilde qisqa talaffuz 
qilinuvchu ba’zi unlilarni she’rni o’qish jarayonida cho’ziq 
unli sifatida talaffuz qilinishini ifodalaydi. Masalan 
Navoiyning 
Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulro’ kelmadi, 
Ko’zlarimg’a kecha ting otguncha uyqu kelmadi. 
baytida kecha so’zi tarkibidagi e unlisining cho’ziq unli 
tarzida o’qilishi istihlofga misol bo’la oladi. 
Bir g’azal tahlili 
"BO'L" RADIFLI G'AZALI 
Ko'nglung istar yorlar birla hamesha shod bo'l,
Mendin-u, kimdinki, ko'ngling istamas - ozod bo'l. 
Garchi sabrim uyi yanglig' aylading vayron meni, 
Doimo, yo Rabki, husnung mulkidek obod bo'l. 
Men chekib anduh, о'lay, el joni bo'lsun ul Masih, 
Sovrul, ey charxi nigun, v-ey dahri dun, barbod bo'l. 
Bevafolar zulmu bedodig'a ermassen harif,
Ey sinuq ko'nglum, agar xud shisha, gar po'lod bo'l. 
Tuttum o'lmakdin tirilmak hajrida, tengdur manga 

---

 Emdi gar bergil ziloli Xizr, agar jallod bo'l. 
Chekma boshkim, emin ermassen xazon yag'mosidin,
Bu chaman ichra agar savsan, agar shamshod bo'l. Ey 
Navoiy, olam ahlig'a chu yo'q ermish vafo, 
Kel-u, mundin nori bekaslik bila mo'tod bo'l. 
Bu g’azalni o’qishimiz bilan yuragimiz qandaydir ajoyib 
hislarga chulg’anadi. Bir tarafdan esa yorni o’zgalardan 
qizg’anib, rashk qilib, o’z o’tida yonayotgan oshiq obrazini 
ham hayolingizga keltirishingiz mumkin. Ushbu g’azal 
Navoiyning “G’aroyib us-sig’ar” devonidan joy olgandir. 
G'azal - an'anaviy tarzda yetti baytdan iborat. U ramali 
musammani mahzuf (yoki maqsur), ya'ni foilotun foilotun 
foilotun foilun (yoki foilon) vaznida bitilgan. Taqte'si: - V - - 
\ -V--\-V--\-V-(-V~) . Shoir so'zning kelib chiqishi jihatidan 
arabiy ("jallod", "mo'tod") hamda forsiy ("shod", "ozod", 
"obod", "barbod", "po'lod", "shamshod") qofiyalar, turkiy 
radif ("bo'l") qo'llagan. Mavzusiga ko'ra, bu Navoiyning 
orifon a g'azallari sirasiga kiradi. Bunday g'azallarda 
umrning o'tkinchiligini ta'kidlash, ezgulikka da'vat etish, 
bevosita hayotiy fikr-mushohada va xulosalarini ilgari 
surish ustunlik qiladi. An'anaga ko'ra, ko'p g'azallar ikkinchi 
shaxsga murojaat tarzida bitiladi. Ushbu g'azal matla's i 
ham bevosita ikkinchi shaxsga aytilgan so'z bilan 
boshlangan. "Yorlar" so'zi bu baytda aynan "do'stlar" 
ma'nosida kelgan. Lirik qahramon shu tariqa to'g'ridan-
to'g'ri she'rxonga murojaat qilib, birinchi misrada: 
"Hamisha ko'nglingga yoqadigan do'stlaring bilan suhbat 
qilib, shod bo'l", - deyayotibdi. Ikkinchi misra esa ko'ngilga 
yoqmaydigan kishilar suhbatidan ozod bo'lish, ya'ni 
qochishga da'vat qiladi. Baytning oxoriyligi shundaki, lirik 
qahramon bu masalada odil turadi: "Agar o'sha senga 

---

yoqmaydigan kishi men bo'lsam, mendan ham voz kecha 
qol". Shu tariqa g'azal bevosita sof insoniy ruhiy holat 
bayoni bilan boshlanadi. Shoir shu ikkigina misra orqali har 
bir kishi ko'nglida necha-necha bor kechishi mumkin 
bo'lgan bir nozik tuyg'uni ifodalaydi. Chunki bashariyat 
jamiyati shunday tuzilganki, hammavaqt ham bir kishining 
ko'ngliga ikkinchisi xo'sh yoqavermaydi. Ehtimol, siz 
suhbatdoshingizga yoqarsiz, u sizga yoqmas yoki, aksincha 
u sizga ma'quldur-u, siz unga - noma'qui1 . Ko'ngil shu 
qadar nozikki, faqat o'ziga ma'qul odam suhbatidangina h 
huzur topadi. Yoqmaydigan birovning oldida o'tirish esa - 
koni azob. Lirik qahramonning fikri qat'iy: bunday 
suhbatdan voz kechib qo'ya qolishdan yaxshiroq yo'l yo'q. 
Ko'rinib turibdiki, shoir, bir qarashda, juda oddiygina 
ko'ringan satrlar zamirida bir ajib qat'iy xulosani o'rtaga 
tashlagan. Xo'sh, shoirning murojaati aynan kimga 
qaratilgan? Ana shu savolga javob izlab, ikkinch i baytn i 
o'qiymiz: "Ey Egam, garchi meni sabrim uyidek vayron 
qilgan bo'lsang ham, (sen o'zing) doimo husning mamlakati 
kabi obod bo'l". Bu esa sabr-u bardoshning tugaganligini 
ifodalaydi. Xo'sh, bu qanday sabr-u bardosh? Kim u o'zi 
lirik qaqramonni bunchalar azoblarga qo'ygan? 'Bu ruhiy 
holatni Navoiy "Badoe' ul-vasat"ning: Meni men istagan о 
'z suhbatiga arjumand etmas, Meni istar kishining suhbatin 
ко 'nglum pisand etmas, - deb boshlanadigan 238-g'azalida 
haddi a'losida aks ettirgan. Ana'anaga ko'ra, aksar g'azallar 
shaklan yorga bag'ishlanishini yaxshi bilasiz. Bu yerda ham 
shu an'anaga qat'iy amal qilingan. Demak, birinchi bayt 
ham mohiyatan kitobxonga emas, ana shu - yorga 
bag'ishlangan ekan. Tantilikni qarangki, unga lirik 
qahramon, men yoqmasam, mendan ham voz kech, deydi. 
Bu yerda oshiqning ma'shuqqa loyiqlikka kuchli intilishi 
mavjud. Yor husni mulki (mamlakati) esa - juda obod. 

---

Shuning uchun vayron bo'lib borayotgan oshiq ma'shuqiga 
Yaratgandan ("yo Rab") doimo ana shunday obodlik ato 
etishini tilaydi.
Matladagi "hamesha" va ikkinchi baytdagi "doimo" so'zlari 
ham o'quvchida abadiy go'zal, azalan va abadan mavjud 
yor, ya'ni Alloh haqida so'z ketayotgani xususida tasawur 
tug'dira boradi. Uchinch i baytd a oshiq o'ziga g'am chekib 
o'lishni, yori esa o'lganlarni tiriltirgan Iso alayhi-s-salom 
kabi elning joni bo'lishini ravo ko'radi. Lekin o'zining bu 
tilagi uning otashinligini oshirib yuboradi. Teskari ("nigun") 
deb bilgani charxga: "Sovril!", pastkash ("dun") deb 
hisoblagani dunyoga esa: "Barbod bo'l!" - deya nido 
chekadi, rad javobidan ko'ra o'limni afzalroq biladi. Lirik 
qahramon o'zi aytgan gapga o'zi chiday olmaydi. Chunki u 
o'z ko'nglini yaxshi biladi. Bu nozik ko'ngil esa bevafolar 
zulmi bedodliklari bilan oshnolik qila olmaydi. Shuning 
uchun lirik qahramon to'rtinch i bay t da bevosita o'zining 
siniq ko'ngliga murojaat qiladi: "Ey siniq ko'nglim, agar 
shisha (oyna) yo po'latdan bo'lsang ham, bevafolar zulm-u 
azoblariga chidolmay, (chil-chil sinasan)". G'azalda yor 
tasviri bilan baqamti insonlararo munosabatlar bayoni ham 
birga ketaveradi. Shoir bu yerda faqat yor 
bevafoligidangina emas, umuman, "bevafolar"dan noliydi. 
Chunki bunday odamlar uning ko'p zada qilgan. Kishining 
ko'ngli shisha emas, po'lat bo'lganida ham odamlar 
yetkazadigan dilxastaliklarga chidash bera olarmidi?.. Lekin 
Navoiy uchun g'azalda yor bilan bog'liq mantiqiylikni 
bo'shashtirish mumkin emas. Lirik qahramon yor hajrida 
kuyib, ado bo'lgan. Shu darajaga yetganki, beshinchi 
baytda tasvirlanishicha, hajr davom etar ekan: "Uni 
o'ldirish 127 ham, o'lganidan keyin tiriltirish ham - teppa-
teng, (shuning uchun) endi Xizr alayhi-s-salomning abadiy 

---

tiriklik suvini bersa ham, jallod bo'lib, uni o'ldirsa ham, 
mayli - unga baribir". Shoir bu baytda yor hajrida adoyi 
tamom bo'lgan bir oshiq sifatida o'lim bilan tiriklikni teng 
ko'rdi. Endi buni mantiqan asoslash kerak. Oltinch i bay t 
go'yo ana shu fikrning "isboti" bo'lib keladi. Lirik qahramon 
shu qo'shmisradan boshlab zimdan bevosita shoirga 
murojaatga o'tadi: "O'limdan bosh tortma, bu chamanning 
savsani (guli safsari) yoki (bag'oyat tik o'sadigan chiroyli) 
shamdosh daraxti bo'lsang ham, kuz kelib, xazon 
boshlanganda sen ham omon qololmaysan". Bu baytda 
umrning o'tkinchiligiga urg'u berilyapti. Mumtoz 
adabiyotimiz, jumladan, Navoiy she'riyatida bu dunyoning 
foniyligi - vaqtinchaligi qayta-qayta uqtirilishi bejiz emas. 
Umrku - omonat narsa. Lekin odamlar shu qisqagina 
hayotlarini ham bir-birlarini aldash, yomonliklar qilish, 
bevafoliklar bilan o'tkazishga, bir-birlarining ko'ngillarini 
qoldirishga bunchalar o'ch bo'lmasa?!
Bu g’azalda tanosub, talmeh san’atlaridan unumli 
foydalanilgan. Bundan tashqari tazod san'atidan mohirona 
foydalanilgan. Zidlantirish matla'da "men" va "kim", 
ikkinchi baytda "sabrim uyi" va "husnung mulki", "vayron" 
va "obod", uchinchi baytda "o'lay" va "Masih" (u o'lmagan, 
aqidaga ko'ra, qiyomat yaqinlashganda tirik holda Yerga 
tushadi), uchinchi baytda "shisha" va "po'lod" (po'lat), 
to'rtinchi baytda "o'lmak" va "tirilmak", "ziloli Xizr" (abadiy 
tirik payg'ambar suvi) va "jallod" (u o'ldiradi), beshinchi 
baytda "xazon" va "savsan", "shamshod" (ular tirik 
o'simliklar), maqta'da "olam ahli" (ya'ni ko'pchilik) va 
"bekaslik" (ya'ni yolg'izlik) o'zaro zidlantirilgan. G'azaldagi 
ishq hajrini, yori haqiqiy, ya'ni Yaratganning vasliga 
etolmaslik, deb talqin etish kerak. 

---

Ikki ruboiy tahlili