Америка структурализми

Америка структурализми. Америка структурализми ХХ асрнинг 20-30 йилларида ушбу мамлакат маҳаллий аҳолисининг (индееcларнинг) тилини органиш натижасида майдонга келди. Ушбу структурализм тил ҳодисаларини, бирликларини таҳлил қилиш методига – дескриптив (яни тасвирий) методига кора дескриптив тилшунослик деб ҳам юритилади. Айни мактабнинг асосчиси америкалик машҳур этнограф, антрополог ва тилшунос олим Франс Боасдир. Ф.Боас Америка маҳаллий аҳолиси тилининг тасвирий грамматикасига багишланган асарларида барча тилларни тасвирлашнинг ягона принcипини инкор қилишга ва конкрет тилнинг оз мантиқи асосида, тилнинг «ичидан», индукcия (хусусий ҳодисалардан умумий қоидалар яратиш) ёли билан тасвирлашга чақиради.
Ф. Боас бошлаб берган тадқиқот ишларини бир – биридан фарқли ёналишларда эдуард Сепир ва Леонард Блумфилдлар давом эттиришди.
Э. Сепир (1884 - 1939) оз тадқиқотларида тил ва маданият, тил ва тафаккур муносабати, боглиқлиги масалалари билан кенг миқёсда шугулланади. Шунга кора у этнолингвистикага асос солди. Е.Сепир ва унинг издошлари талимотидаги муҳим гоя шундаки, ҳар бир тилнинг озига хос модели – моддий ва идеал модели (системаси) болиб, тил модели ижтимоий - маданий модел (система) билан боглангандир. Тилнинг грамматик ва лексик хусусиятлари шу маданият учун хос болган ҳатти - ҳаракатга мосдир. Масалан: навахо тилида дунё доим ҳаракатда деб тушунилгани учун предмет номи фел билан бирга, ҳаракатга қошиб англатилади.
Чикаго университети герман филологиясининг профессори Леонард Блумфилд (1887 - 1949) эса Франс Боаснинг гояларини озига хос бошқа ёналишда давом эттирди. Аниги у дескриптив тилшуносликка асос солди.
Дескриптив лингвистика айрим тил бирликларининг бир - бирига нисбатан жойлашиш тартибини ёки уларнинг тарқалиш (дистрибуcия) муносабатини тасвирловчи фандир. Мана шундай усул билан тилни таҳлил қилиш дескриптив метод дейилади.
Дескриптив метод матнни энг ихчам ва тугал ифода қилишни талаб қиладиган тасвирлаш методидир. Дескриптив методнинг асосини дистрибуcия тушунчаси ташкил қилади.
Дистрибуcия - бу малум тил бирлиги қолланиши мумкин болган ва қолланиши мумкин болмаган доиралар (контекстлар) йигиндисидир. Яни гап қисмларининг бир - бирига нисбатан жойлашиши асосида тил бирлигининг орни, тартиби, бирикиши каби хусусиятларидир. Тил бирликларининг дистрибуcияси фонема учун маълум фонеманинг олдидан ва кетидан келадиган фонемалардир, морфема учун эса морфемадан олдин ва кейин келадиган морфемалардир. Норма – тил нормаси (меёри) муайян ижтимоий реаллашишига кора аниқланувчи, аммо батафсил баён қилинишига боглиқ болмаган моддий формадир.
Узус – тил узуси муайян ижтимоий жамоада қабул қилинган ва кузатилаётган воқеликдаги фактлар билан аниқланувчи малакаларнинг жамидир. Л.Элмслев конкрет, индивидуал нутқ актининг тил узуси билан яқиндан зич алоқада эканлигини, унинг тил узуси билан тилнинг моддий жиҳатини ташкил қилишини алоҳида қайд этади.
Глоссематикларнинг гоявий раҳбари Л.ЕлмслевФ.де Соссюр талимотидаги ифодаланувчи ва ифодаловчи антиномияни - ушбу терминларни мазмун плани ва ифода плани терминлари билан алмаштиради. Ифода плани термини остида тилнинг ташқи, товуш томони тушунилади. Мазмун плани термини остида эса тилда оз ифодасини топувчи, ифодаланувчи фикрлар, гоялар тушунилади.
Структурализм мактаблари ҳақидаги фикрларни умумлаш-тирар эканмиз, фунционал тилшунослик номи билан юрити-лувчи Прага структурализми, дескриптив тилшунослик номи билан юритилувчи Америка структурализми ва глоссематика номи билан юритилувчи Копенгаген структурализми бир – биридан ташкил топган жой номига, тилни структурал ҳодиса сифатида олиб, уни тузилишига кора таҳлил қилишда қолланиладиган методларига кора, лисоний ҳодисаларга қайси позиcия нуқтаи назаридан ёндашишига кора озаро фарқланади.
Тилшунослик тарихи билан чуқур таниш болган мутахассис юқорида санаб отилган ва С.Н.Иванов томонидан илгари сурилган тамойиллардаёқ фунционал ва субстансиал тилшуносликлар орасида катта фарқ мавжудлигини илгаб олиши қийин эмас. Зероки, бу тамойиллардан бири (лисоний бирликлар моҳиятини тизимий муносабат чизмаларидан очиш) лисоний қурилиш талқинига системавий ёндашишнинг барча ёналишлари учун (жумладан, фунционал лингвистика ҳам) умумий болса, унинг иккинчи таркибий қисми (лисоний бирликлар моҳияти ҳақида илмий тушунча шакллантириш жараёнида онглилик ва изчиллик билан диалектик мантиқнинг илмий тушунчаларга қоядиган талабларига қатий риоя қилиш) субстансиал тилшуносликкагина хос методологик тамойилдир.
Субстансиал тилшуносликнинг структурал тилшуносликнинг Копенгаген (глоссематика), Лондон, Америка (дескриптив лингвистика) мактаблари билан эмас, балки, асосан, Прага стуктурализми билан тенглаштирилиши сабаби шундаки, структурал тилшуносликнинг энг асосий тушунчаларидан бири болган лисон~нутқ фарқланишида лисоннинг ҳам, унинг моддий воқеланиш шакли болган нутқнинг ҳам тушунилиши ва, хусусан, синхроник формал (“ананавий”) тавсифи натижаларига таяниб, тадқиқотларини янги босқичда давом эттириш тамойили ҳам субстансиал тилшуносликда структурал ёналишларнинг бошқа оқимларидан кора фунционал тилшуносликка яқиндир.
Градуонимик муносабатларнинг лисоний бирликлараро зарурий умумий алоқа тури сифатида ажратиш ва унинг мавқеини кескин котариш билан субстансиал тилшуносликда синонимик ва антонимик муносабатларни градуонимик алоқалар ва диалектиканинг миқдорий озгаришларнинг сифат озгаришларига отиши, қарама – қаршиликларнинг бирлиги-ю инкорнинг инкор қонунлари орқали изоҳлаш ва тушунтиришга эришилади. Даражаланивчи сиранинг икки қутби озаро антонимик – толиқ зидланиш, қарама-қарши - муносабатларда турса, сира ортасида орин олган бирлик/ҳодисадан онгда ва чапда жойлашган бирликлар озаро охшалик – миқдорий хусусият билан босқичли фарқланиш, яни ҳозирги формал ва структурал талқинларда синонимия деб баҳоланадиган алоқаларда болади.