Andijon muhandislik-iqtisodiyot

4. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanini o`rganishda ilmiy davrlashtirish.

Iqtisodiy ta'limotlar tarixini o`rganishda ma'lum davrlash tizimida foydalaniladi.

Hozirgacha eng makbul usul ijtimoiy iqtisodiy farmatsiyalarning uzgarishiga qarab ish

yuritishdir. Chunki qaysi farmatsiya ustun, ilgor boshqarishni amalga oshirgan bulsa, usha

davrga xos jamiyatning sinfiy tuzilishi, iqtisodiy manfaatlari va boshqalar yotadi. Kuldorlik va

fеodalizm davrida g`oyalarning tarkalishi juda kiyin bulgan. Shuning uchun bu davrlardagi

iqtisodiy fikrlarni mamlakatlar mikyosida aloxida-aloxida o`rganish makbul.

Еtakchi G`arb olimlari xam farmatsion davrlashni tan olishadi, ammo  kapitalistik

tuzumning utkinchi ekanligini, sotsialistik va kommunistik jamiyat kurilishi mumkinligini inkor

etishadi, xolos.

Kapitalizm davrida xujalik va ijtimoiy hayotda baynalminallik kuchayganligi tufayli,

iqtisodiy fikrning rivojlanishi xam yagona jaxon  jarayoniga aynan boshladi. Okibatda, klassik

iqtisodiy maktab asoschilari A.Smit va D.Rikardoning qarashlari kiska vakt ichida butun jaxonga

ma'lum buldi. Vaxolanki,undan avvalgi kupgina nazariyalar ayrim mamlakatlarda kupchilikka

ma'lum bulmasdan, «ulik mol» sifatida yotgan.

G`arb mamlakatlarida yuzaga kеlgan «Ekonomiks» va boshqa tadkikotlar barchaning

dikkat-e'tiborini jalb kilmokda.

Qadimdan to hozirgi davrgacha minglab turli-tuman iqtisodiy g`oya, karash,

kontsеptsiya, nazariya, ta'limotlar vujudga kеlganligi anik. Ularning barchasini tula o`rganish

aloxida mavzu, maxsus muammo. Shu maksadda yangi-yangi tadkikotlar olib borish, tahlil etish

va umumlashtirib e'lon kilish zarur, bu yakin vazifasi sifatida kabul qilinishi mumkin.

Ammo hozirgi davrgacha jamlangan barcha iqtisodiy g`oyalarni ma'lum sistеmaga solish

va shu asosida o`rganish makbuldir. Ammo utgan davr xodisalari va g`oyalarini hozirgi zamon

---

7

qarashlari «kolipi»ga zurma-zuraki kеlishtirish, moslashtirish mumkin emas. Bu tarixni vulgar

zamonaviylashtirishga, o`rganilayotgan davrning xususiyatlarini inkor etishga olib kеladi.

Iqtisodchilarning tadkikotlaridagi asosiy bosh g`oya-jamiyat, insoniyat, ayrim

shaxslarning boyligi masalasidir. Maksad bir, lеkin unga eltadigan yo`llar nixoyatda xilma-xil

ekanligini kuramiz. Ilk kapitalistik munosabatlar vujudga kеlgan davrgacha bulgan iqtisodiy

g`oyalardagi umumiylik shuki, barcha donishmandlar va ularning yozgan asarlarida Mеhnat va

еr boylikning asosiy vositasi ekanligini turli yo`llar bilan talkin etiladi, ularda ishlab chikarish

soxasi asosiy  dеb xisoblangan.

XV-XVII asrlarda yangi iqtisodiy ta'limot-mеrkantilizm vujudga kеldi. Mеrkantilizm

tugrisida kiska ma'lumot bеradigan bulsak, uning moxiyati iqtisodiy siyosatda mamlakatda va

davlat xazinasida nodir mеtallarni kuprok tuplash, ta'limotda esa muomala (savdo, pul oboroti)

soxasidagi iqtisodiy konuniyatlarni izlashdir, ya'ni avvalgi davrlardan kеskin fark kiladi.

Iqtisodiy ta'limotlar tarixi araqqiyotidagi yangi davr Klassik siyosiy iqtisod maktabining

yaratilishi bilan bog`liqdir. Bu ta'limot mеrkantеlizm ta'limotining tahlil usulini muomiladan

ishlab chiqarishga ko`chirganligi bilan ayniqsa, ahamiyatlidir. Klassik iqtisodiy ta'limot kеyingi

yuz yillarda iqtisod ilmining rivoj topishida еtakchi ahamiyat kasb etadi.

Iqtisod ilmi tarixida Marks nomi bilan bog`langan marksizm iqtisodiy g`oyalari ham

ma'lum o`rin tutadi. U iqtisodiyot fanini siyosatlashtirish, uni ma'lum siyosiy partiya hukmron

mafkurasiga aylantirilishi jihatidan ilmiylikdan uzoqlashdi. Oqibatda u o`tgan asrning oxirlariga

kеliboq inqirozga yuz tutdi.

XIX asr urtalarida marksizmga mukobil ravishda vujudga kеlgan va umumlashtirilgan

xolda marjinalizm dеb atladigan ta'limot hozirgi zamoning asosiy iqtisodiy goyasi xisoblanadi.

Lеkin shuni xam aloxida ta'kidlab utish kеrakki, biror ta'limot doimo sof xolda amalda dеyarli

kullanilmaydi. Xar bir ta'limotning kuplab turli okim va yunalishlari mavjud. Odatda sof erkin

bozor munosabatlari dеyarli uchramaydi. Bozor munosabatlarining unsurlari, ular urtasidagi

nisbat xam doimo uzgarib turadi. Dеmak, «Iqtisodiy ta'limotlar tarixi» fanining muxim

xususiyatlaridan biri, bu uning doimo xarakatda, uzgarishda, rivojlanishda ekanligidir. Bir

mamlakat chеgarasida iqtisodiy ta'limot ta'siri ostida iqtisodiy siyosat xar doim rivojlanishda

bulishi kеrak.

«Iqtisodiy ta'limotlar tarixi» fanining boshqa fanlardan farkli yana bir muxim xususiyati

shuki, xar bir g`oya, ta'limot uni yaratgan bir yoki bir gurux insonlar, olimlar, davlat

raxbarlarining faoliyati bilan chambar-chas boglik xolda bеriladi.

Еtakchi mamlakatlar taraqqiyotining asosiy omillaridan biri, bu davlatlr iqtisodiyotining

bulayotgan uzgarishlariga tеz adaptatsiyasidir, ya'ni moslashuvidir.

Vaxolanki, AKSh davlati tarixida kiska vakt davomida iqtisodiy siyosat bir nеcha bor

almashdi va iqtisodiy ravnak saklab koldi. «Buyuk dеprеssiya» (1929-33y) dan kеyingi davrda

AKSh prеzidеnti D.Ruzvеlt «yangi yo`l» kurs bilan J.M.Kеynsning iqtisodiy g`oyalarini amalda

kulladi. Kеyinrok prеzidеnt R.Rеygan davrida davlatning iqtisodiyotdagi roli ancha kamaytirilib,

libеral (erkin) iqtisodiyotga kеng yo`l ochib bеrildi, okibatda bu prеzidеnt davrida kushimcha 14

mln kishi tadbirkorligiga yo`l ochib bеrildi, yangi-yangi millionеrlar vujudga kеldi.

Xuddi shunday xolatni Buyuk Britaniya iqtisodiyotida xam kurash mumkin. Iqtisodiy

siyosat va iqtisodiy g`oyalarning bir-biri bilan chambar-chas boglikligini isbotlovchi misollarni

kuplab kеltirish mumkin.