Antrokoz va antrosilikoz

(silikoz, silikatoz, karbokonio7 va boshqa
pnevmokonioz turlarining klinik manzarasiga qarang). Pnevmokoniozlar,
odatda, bir-biridan qachon paydo bo'lganiga, o'pkada fibroz jarayoni
avj olishiga, shuningdek, asoratlariga qarab tafovut qilinadi. Masalan,
silikoz uncha uzoq bo'lmagan mehnat faoliyati davrida rivojlanadi, tez,
sekin, kech rivojlanish tarzida kechadi. Kasallikda tuberkulyoz bilan
asoratlanish mumkin. Asbestozda asosan fibrozning interstitsial turi
rivojlanib, ko'pincha surunkali bronxit, ba'zi hollarda esa bronxogen
rak kasalligi bilan birga davom etadi.
Shuning uchun chang bo'lgan sharoitdagi mehnat faoliyati, ishlab
chiqarish changi va kasallikning klinik-rentgenologik o'zgarishlarini
hisobga olib, pnevmokoniozlarni boshqa disseminatsiya o 'p k a
jarayonlaridan farq qila bilish kerak. Disseminatsiyalangan o'pka
tuberkulyozi, sarkoidozning o‘pka turi, yoyilgan fibrozli alveolit, o‘pka
karsionomatozi shular qatoriga kiradi. Differensial tashxisda
kasalliklaming asosiy klinik belgilarini hisobga olish zarur.
Pnevmokoniozni tuberkulyozdan ajratishda quyidagi tuberkulyozga
xos klinik belgilarga ahamiyat berish kerak:
1. Ro‘y-rost ifodalangan belgilar - quvvatsizlik, saiga charehash,
terlash. gavda haroratining ko'tarilishi. bemorning ozib ketishi va h.k.
2. 0 ‘pkada lokal fizikaviy va rentgen-morfologik assimetrik
o'zgarishlar.
3. Qondagi o'zgarishlar (ECHT ning oshib ketishi, monotsitoz va b.).
Pnevmokoniozlarni tuberkulyozning disseminatsiyalangan turidan
ajratishning amaliy ahamiyati katta.
Disseminatsiyalangan o'pka tuberkulyozi. Kasallikning bu turi infeksiya
qon tomirlardan, limfa yoilari va bronxlar orqali tarqalganda paydo
boiadi. Kasallikning o‘tkir va surunkali turlari farq qilinadi. Milliar
tuberkulyoz xastalikning o'tkir turiga mansub.
Pnevmokoniozlar esa ko'pincha surunkali tuberkulyozdan farq qiladi.
Disseminatsiyalangan tuberkulyozning o'tkir turi tez avj olishi, harorat
ko'tarilishi. kuchli darmonsizlik. tez charchash, yuqori darajali leykotsitoz,
eritrotsitlaming cho'kish tezligining o'zgarishi. o'pkaning pastki
bo'limlarida ho'l xirillash eshitilishi bilan tavsiflanadi.
Rentgenda asosan o'pkaning yuqori va pastki qismlarida juda ko'p,
mayda o'choqli dog'lar ko'zga tashlanadi. Ammo bunda interstitsial
o'zgarishlar va o'pka ildizi zichlashuvi kuzatilmaydi. Bundan tashqari,
bakteriyalar mavjudligi sinamasi musbat bo'ladi. Dissiminatsiyalangan
tarqalgan tuberkulyozning surunkali turida. ko'pincha, bronx va yuqori
nafas yo'llarida kataral o'zgarishlar, bezovtalanish, isitma ko'tarilishi,
kechasi-tunda ko'p terlash, ≪ho'l yostiq≫ klinik belgisi kuzatilishi mumkin.
Ko'proq quruq yoki ekssudativ bronxit belgilari namoyon bo'ladi, boshqa
organlarda ham tuberkulyoz kuzatilishi mumkin. Rentgenogrammada
pnevmokoniozning II bosqichiga xos belgilar ko'riladi, ammo tuberkulyoz
o'choqlari pnevmokoniozdan polimorfligi. chetlari aniq emasligi, har xil
kattaligi va zichligi hamda o'pkaning yuqori qismida joylashishi bilan farqqiladi. Tuberkulyozning surunkali turida o'pka ildizi tepaga ko'tarilgan
bo'ladi. Bunda kasallikning dinamik o'zgarishini ham hisobga olish zarur.
Kasallik yengil kechganda (silga qarshi muolajalardan so'ng) bemor
tamomila tuzalib ketishi mumkin.

Sarkoidoz. Sarkoidoz yoki Shauman-Bek kasalligi (haligacha)

yetarlicha o‘rganilmagan.
Sarkoidozning mediastenal o‘pka turini har doim pnevmokoniozdan
ajrata bilish qiyin, chunki ikkala xastalikning klinik alomatlari bir-biriga
o'xshab ketadi. Sarkoidoz kasalligi 3 bosqichda kechadi:
I bosqich ichki ko'krak limfa tugunlarining shikastlanishi bilan
tavsiflanadi.
II bosqichi o‘pkada interstitsial. mayda o'choqli o'zgarishlar, o'rtacha
va katta o'choqli va konglomeratli (fibrozsiz) o'zgarishlar borligi bilan
kechadi.
III bosqichga konglomeratli o'zgarishlar, fibroz, ulkan o'choq yoki
o'pkada yoyilgan fibroz to'qimasining paydo bo'lishi xosdir.
Differensial tashxis qo'yishda o'pkadan tashqari boshqa a ’zolarda
belgilar paydo bo'lishiga ham katta e’tibor berish kerak: qorin limfa
tugunlari, teri, tayanch harakat apparati, ko'z. asab tizimi, jigar, me’daichak
kasalliklari shular qatoriga kiradi. Sarkoidozda asosan
bemorlaming umumiy ahvoli og'irlashadi, bo'g'imlarda og'riq zo'rayishi
mumkin. Kasallik o'tkir boshlanganda, tananing harorati ko'tariladi,
bo'g 'im la rd a tugunchali eritema hosil bo'lishi mumkin. Qonda
leykopeniya va monotsitoz bo'lib, tuberkulinga nisbatan sezuvchanlik
bo'lmaydi. Bemorni glyukokortikoidlar bilan davolash yaxshi natija
beradi.
Sarkoidozning mediastenal o'pka turi rentgenologik tasvirda politsiklik
konturga ega bo'lgan ichki ko'krak limfa tugunlarining kattalashishi
bilan xarakterlanadi. Pnevmokoniozning birinchi bosqichida esa o'pka
ildizi ancha kengaygan, ≪chopilgan≫ ko'rinishga ega hamda o'pkaning
pastki va o'rta qismlarda interstitsial o'zgarishlar kuzatiladi. O'pka
sarkoidozining ikkinchi bosqichida rentgenologik belgilarni
pnevmokoniozning ikkinchi bosqichidan differensiallash ancha qiyindir.
Sarkoidozning ikkinchi bosqichi uchun to'rsimon interstitsial o'zgarishlar
xarakterlidir, o'pka ildiz oldi sohasida joylashgan mayda o'choqli soyalar
ko'rinadi. Pnevmokoniozning ikkinchi bosqichida interstitsial o'zgarishlar
o 'p k a shaklining buzilishi (deformatsiyasi) bilan birga kechadi,
tugunchasimon soyalar tekis chetli va asosan o'pkaning kortikal bo'limida
joylashgan bo'ladi. O'pka sarkoidozining uchinchi bosqichi va
pnevmokonikozning uchinchi bosqichini farqlash tashxisi ham
murakkabdir. Sarkoidozning uchinchi bosqichida o'pkaning ildiz oldi
sohasida o'choqli dog‘laming birikishi kuzatiladi, bunda ulaming chetlari
aniq chegaraga ega emas.
Pnevmokoniozning uchinchi bosqichida tugunchali soyalarning
birikishi ko'pincha o'pkaning kortikal bo'limida joylashadi, soyalar
doirasimon shaklda bo'lib, aniq chetlariga ega.
Ko'pincha, ulkan plevra qo'shilib o'sishi kuzatiladi. O'pka ildiz oldida
aksariyat petrifikatlar kuzatiladi va ularga tuberkulyoz qo'shiladi.
Differensial tashxisda tuberkulinga sezuvchanlik bo'lmaydi va gormon
bilan davolash musbat natija beradi.
Yoyilgan fibrozU alveolit. Bu xastalik birdan va asta-sekin boshlanishi
mumkin. Tez paydo bo'ladigan hansirash kasallikning erta belgisi
hisoblanib, o'pkaning rentgen tasviridan oldin namoyon bo'ladi.
Bemorlarni ko'krak siqilishi, ozroq yo'tal bezovta qiladi, barmoqlarda
≪nog'ora cho'plari≫ga o'xshash kabi belgilar paydo bo'lishi mumkin.
O'pkada nam xirillashlar eshitiladi, ba'zan bemor qon aralash balg'am
tupuradi. Qonda ko'pincha eozinofillar ko'payib ketadi, eritrotsitlaming
cho'kish tezligi k o 'rsa tk ich i baland bo'ladi. Rentgen tasvirida
pnevmokoniozdagidek interstitsial o'zgarishlar va o'pkaning pastki va
o'rta bo'limlarida tarqoq tugunchali soyalar paydo bo'ladi. Ammo fibrozli
alveolitda interstitsial fibroz pnevmokoniozidan farqli ravishda mayda
to'rsimon ko'rinishga ega. Shuning uchun differensial tashxis qo'yishda,
kasallikning klinik manzarasini hisobga olish kerak.
O'pka karsinomatozi. Kasallik asosan ko'krak bezlarida, me’da, jigar
va boshqa a ’zolarda joylashgan birinchi rak tuguni, limfa va qonmetastazi
tufayli yuzaga kelishi mumkin. O'pka karsinomatozining klinik ko'rinishi
ancha murakkab bo'lib, ko'pincha intoksikatsiya bilan kechadi,
bemorlarda kuchli hansirash. periferik limfa tugunlari kattalashishi
kuzatiladi. Differensial tashxis uchun periferik limfa tugunlari biopsiyasi,
balg'amni notipik hujayralarga nisbatan tekshirishni o'tkazish kerak.
Rentgenda noaniq chegarali o'choqli soyalar bo'lib, o 'p k a ildizi
≪chopilgan≫ bo'lmaydi. O'pkada asoratli jarayon tez avj oladi.
Pnevmokoniozlarni kollagenoz kasalliklarining ayrim turlaridan
ajratishga to'g'ri keladi: revmatoidli artrit, Vagner granulematozi, o'pka
vaskuliti va boshqalar shular jumlasidandir. Bunda yuqorida ko'rsatilgan
kasalliklaming o'ziga xos klinikasini ham hisobga olish muhimdir.

SILIKOZ VA BOSHQA PNEVMOKONIOZLARNI DAVOLASH VA

OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
Koniotik fibroz jarayoniga ta ’sir etuvchi va uning zo'rayishiga
qarshilik qiluvchi samarali boigan patogenetik vositalarning yo‘qligi
tufayli, silikoz va boshqa pnevmokoniozlarni davolashda asosan e’tibomi
patogenetik jarayonning bosqichlariga qaratish lozim.
Pnevmokonioz bilan kasallangan bemorlarni davolashda vrach 3ta
asosiy vazifani bajarishi lozim:
1) patologik jarayonning zo'rayishini to'xtatish;
2) nafas olish a ’zolarining buzilgan funksiyalarini tiklash;
3) tuberkulyoz kasalligi va boshqa asoratlarning oldini olish.
Hozirgi vaqtda pnevmokoniozlarni davolash, organizmni chiniqtirish
va uning reaktivligini oshirishga qaratilgan umumquvvatlovchi choratadbirlami
- bronx o'pka tizimining funksional holatini yaxshilash, o'pka
yurak yetishmovchiligi hamda asoratlarining oldini olishga qaratilgan
chora-tadbirlami o'tkazish maqsadga muvofiqdir.
Chang ta’sirida ishlovchilar hamda silikoz va boshqa pnevmokoniozlar
bilan kasallangan bemorlaming davolash-profilaktik chora-tadbirlaridan
dam olish tartibini to'g'ri tashkil qilish, oqsil va vitaminlar miqdori
yetarli bo'lgan ovqatlanish tartibiga rioya etish, sport va nafas
gimnastikasi bilan shug'ullanish, suvli protseduralar bilan organizmni
chiniqtirish, chekishdan voz kechish kabilar katta ahamiyatga egadir.
Profilaktika va davolashning fizik usullarini ham tibbiy xizmat
ko‘rsatishning hamma bosqichlarida (sogiomlashtirish punkti. poliklinika,
kunduzgi shifoxona, sanatoriya-profilaktoriya, statsionar) qo'llash mumkin.
Yerosti sharoitida ishlovchi kishilarni shaxta fotariylari sharoitida
ultrabinafsha nurlari bilan nurlash kerak, chunki uning natijasida
organizmning umumiy reaktivligi va bronx, o'pka apparatining yuqumli
kasalliklarga chidamliligi oshadi.
Nurlanishni yilda 2 marta, kuz-qish va bahor oylarida o'tkazish tavsiya
qilinadi, 1 kurs - 20 seansgacha bo'lishi lozim.
Bemorlarni kompleks tarzda davolashda bronxlar o'tkazuvchanligini
va nafas olish faoliyatini yaxshilovchi, bronxlami kengaytiradigan doridarmonlar
hamda kislorod bilan davolash ancha kor qiladi.
Shu maqsadda nafas olish a’zolariga maxsus ingalatsiya keng ko'lamda
qoilaniladi.
Har xil tuzli. ishqorli ingalatsiyalar nafas olish a’zolariga (organlariga)
3 yo'nalishda ta’sir etadi:
1. Mineral suv tarkibidagi kalsiy eleraenti kremniy kislotasi angidridi
bilan birikib, uning ta'sirini to'xtatadi.
2. Ishqorli ingalyatsiyalar nafas yo‘llari shilliq qavatining yumshashini
va changning balg‘am bilan tashqariga chiqib ketishini osonlashtiradi.
3. Nafas yo‘llari shilliq qavati epiteliylarining faoliyatini saqlashga
imkon beradi.
Umumiy quvvatlovchi xususiyatlarga ega bo'lgan va organizmning
nospetsifik reaktivligini oshiruvchi adaptogenlami 3-4 hafta davomida
keng qoilash mumkin (eleuterokokk, pantokrin vitaminlar B,C,PP va
boshqalar).
Pnevmokoniozning boshiang'ich bosqichlarida muhim profilaktik va
davolash chora-tadbirlaridan biri nafas olish gimnastikasi hisoblanadi.
Nafas olish gimnastikasi nafas olish komplekslari bilan birga ko'pchilik
fiziologik funksiyalarning yaxshilanishiga olib keladi, nafas olish ritmi
va chuqurligini korreksiya qiladi, nafas olish mexanikasini
me’yorlashtiradi.
Nafas olish tizimining chuqurroq boiimlarini yalligianishiga sabab
boiuvchi yuqori nafas yo'llandagi yallig'lanish o‘choqlarini sanatsiya
qilishga katta e’tibor berish kerak. Pnevmokonioz bilan kasallangan va
bronxitning belgilari bo'lgan bemorlarga balg'amni yumshatuvchi va
ko'chiruvchi moddalami (termopsis, yod preparatlari, ammoniy xlorid,
bromgeksin va boshqalar) hamda yo'taiga qarshi dorilar, bronxlaming
bo‘g‘ilishi belgilari kuzatilganda bronxolitik dorilar berish lozim.
Bunday hollarda ayniqsa, purin qatoridagi dorilar (eufillin va b.)
yaxshi natija beradi, ular bir vaqtning o'zida o'pkada qon aylanishini
yaxshilaydi, o'pka arteriyasida bosimni regulatsiya qiladi. Balg'am
qovushqoq b o ig a n id a proteolitik fermentlar (tripsin, lipaza,
gialuronidaza, ribonukleinaza va b.) bilan ingalatsiya qilish mumkin.
Pnevmokonioz bilan kasallangan va yaqqol ifodalangan nafas
yetishmovchiligi (II-III darajasi) bo'lgan bemorlarni statsionarda hamda
sanatoriya-profflaktoriyalarda va maxsus sanatoriyalarda davolash zarur.
Bunda davolash chora-tadbirlari eng awalo qonning oksigenatsiyasi,
bronxlaming drenaj funksiyasini yaxshilashga va kichik qon aylanish
doirasida bosimni pasaytirishga qaratilgan bo'lishi kerak. Albatta,
oksigenoterapiya o'tkazish zarur, bunda kislorod ingalatsiyalari yoki
giperborik oksigenatsiyadan foydalanish mumkin. Bronxolitiklar va
kichik qon aylanish doirasidagi bosimni pasaytiruvchi dorilar tavsiya
etiladi (eufillin, teofillin). Ayniqsa, eufilinni tomir orasiga yuborish (2,4%
li eritmadan 5 ml 10 ml osh tuzining fiziologik eritmasi bilan) yaxshi
natija beradi. Surunkali o‘pka yuragi dekompensatsiya bosqichida boisa,
yurak glikozidlari (korglyukon, strofantin. kaliy preparatlarni va yumshoq
diuretik moddalar (veroshpiron) bilan birga beriladi. Periferik shishlar
bilan kechuvchi yaqqol ifodalangan dekompensatsiya bosqichida kuchli
diuretik vositalar (furosemid, etakril kislotasi va b.) beriladi.
Miokarddagi metabolik jarayonlami yaxshilash uchun anabolik
gormonlar (metandrostenalon, retabolil) hamda V guruhidagi vitaminlar,
riboksin, panangin yoki kaliy oratat bilan birga beriladi. Uzoq davom
etuvchi shishlarda ba’zan kortikosteroid gormonlar samarali natija beradi.
Bir necha dori preparatlarini birgalikda, jumladan, bronxolitiklar, qon
tomirlarini kengaytiruvchilar va kardiotonik dorilami osh tuzining
izotonik eritmasida tomir orasiga tomchilatish usulida yuborish maqsadga
muvofiqdir.
Silikoz kasalligini davolashda. ko‘krak qafasini ultrabinafsha
nurlari bilan, o ‘pka yuqori chastotali elektr maydonlari bilan
n u rlan tirish ham samarali hisoblanadi. Klinik k u z a tish la r va
tajribalaming ko‘rsatishicha, bu o‘z navbatida kichik qon aylanish
doirasida limfa, qon aylanishini tezlashtiradigan va limfa bezlarlaridan
o‘pka ildizlaridan changning chiqib ketishiga imkon beradi. Buyrak
usti bezlariga ta ’sir qilib uning gormonlar ishlab chiqarish funksiyasini
oshiradi va organizmda modda lar almashinuvi ja ra y o n la rin i
tezlashtiradi. Nihoyat, immunologik koisttikichlariga t a ’sir qilib
leykotsitlar faoliyatini oshiradi.
Silikozning tez rivojlanuvchi shakllarida ham glyukokortikoid
gormonlami qo‘llash mumkin, chunki ular yalligianishga qarshi va ba'zi
ma’lumotlarga ko‘ra, pnevmofibroz jarayonini kamaytiruvchi ta ’sir
ko‘rsatadilar.
Silikozda gormonal terapiya yil davomida 1 -2 marta 1 -1,5 oy davomida
o‘tkaziladi, bunda asosan prednizolon kuniga 20-25 mg dozada astasekin
kamaytirish bilan qo'llaniladi. Glyukokortikoidlar bilan davolashda
organizmning infeksiyaga qarshiligi kamayishi mumkin, shuning uchun
ham tuberkulyozning oldini olish maqsadida, unga qarshi preparatlar
(ftivazid, izoniazid va boshqalar) beriladi. Gormonal preparatlarning
o‘rniga yoki ularga qo'shimcha qilib, delagil, plakvenil va xinolin
qatorining boshqa preparatlarini qo'llash mumkin.
Shu maqsadda, desensibilizatsiyalovchi terapiya - kalsiy glyukonat,
gistaminga qarshi preparatlar va yalligianishga qarshi moddalar - aspirin,
butadion, brufen va boshqalardan foydalanish mumkin. Samarali natija
kuzatilmagan hollarda tuberkulyozga qarshi dorilarning himoyasi ostida
alohida kurslar ko‘rinishida gormonal terapiya o'tkaziladi.
Silikotuberkulyoz va koniotuberkulyozning boshqa shakllarini
davolashda asosiy usul bo'lib, tuberkulyozga qarshi o'tkaziladigan
kompleks terapiya hisoblanadi.
Davolash prinsiplari umumiy ftiziatriya amaliyotida qanday bo'lsa,
xuddi shundaydir, lekin davolash uzoq davom ettirilishi zarur. chunki
antibakterial terapiya pnevmokoniozsiz kechuvchi tuberkulyozga
qaraganda kamroq samara beradi. Davolash natijasida samaraning past
bo'lishi fibroz rivojlanishi bilan bog'liq, chunki u koniotuberkulyoz
o'choqlariga tuberkulyozga qarshi preparatlarning kirishini chegaralaydi.
Tuberkulyoz jarayonining aktivligi va ifodalanganligi hamda
o'tkazilayotgan terapiyaning samarasiga qarab davo kursi 3-6 oy va undan
ortiq davom ettiriladi. Koniotuberkulyozning yangi infiltrativ shakllarida
antibakterial terapiyani glyukokortikoid gormonlar bilan birgalikda
qo'llash maqsadga muvofiqdir.
Tuberkulyozning oldini olish maqsadida silikoz va pnevmokoniozning
boshqa turlari tarkibida kremniy dioksidining miqdori yuqori bo'lgan
chang ta'siridan rivojlangan bemorlarda kimyoprofilaktika o'tkazish
tavsiya etiladi. Shu maqsadda izoniozid bir yilda ikki marta 2 oy yoki 1
yilda 3 oy davomida qish-bahor oylarida beriladi. Shunday
kimyoprofilaktika o'tkazilganda tuberkulyoz bilan kasallanish ehtimoli
tuberkulyozga qarshi preparatlarni olmagan shaxslarga nisbatan
kamayadi.
So'nggi o'n yil ichida silikozni yangi gormonlar bilan davolash usuli
qo'llanilmoqda. Ma’lumki, kortikosteroidlar yalligianishga qarshi,
disensibilizatsiyalovchi, allergiyaga qarshi ta’sir ko'rsatishga, shuningdek,
biriktiruvchi to'qimadagi reaktiv jarayonlar rivojlanishini to'xtatishga
qodir bo'ladi. Shuning uchun ham silikozda kortikosteroidlami qo'llash
alohida ahamiyat kasb etadi, chunki ular fibroz jarayonni susaytiradi.
Bu tajribada tasdiqlangan, klinik kuzatuvda bo'lgan bemorlar gormonlar
berib davolanganda, ulaming umumiy ahvoli yaxshilanadi, hansirish,
yo‘tal ham kamayadi. Lekin shunda ham silikoz rivojlanishini bartaraf
etadigan va xastalik jarayonini yo'qotadigan aniq ko'rsatmalar ishlab
chiqilmagan. Gormonlar qo'llanilganda, silikoz butunlay yo'qolmaydi,
tez kechadigan o'tkir silikozda, silikoz revmatoid artrit bilan birga
kechganda bu davo yaxshi natijalar beradi.
1967-yilda Kotovitsada silikozlarni davolashga bag'ishlangan ilmiy
anjuman o'tkazilgan. Unda olimlar o'tkir, tez kechadigan silikoz hamda
astmali bronxit bilan asoratlangan silikozda gormonlar bilan davolash
ijobiy natija beradi, degan fikr bildirishgan. Hozirgi vaqtda asoratsiz
kechadigan silikozni davolashda kortikosteroidlardan foydalanishga
ko'rsatmalar yo'q. Kortikosteroidlar tez kechadigan silikozda faqat nafas
yetishmovchiligi va yallig'lanish jarayoni bilan kechgandagina qoilanilsa,
o‘rinli hisoblanadi. Bemorlarga prednizolon 1,5-2 oy davomida 20-25mg
dan sekin-asta kamaytirib boriladi va bir yil davomida 2 kurs o'tkaziladi.
Davolash kursi orasida delagil, rezoxin preparatlari beriladi, gormonlar
bilan davolashda esa tuberkulyozga qarshi dorilar (tubazid, ftivazid,
izoniazid, va boshqalar) ham tayinlanadi.
Silikozni davolashda bemorlaming maxsus sanatoriya va kurortlarda
davolash muhim ahamiyatga ega. Bu shifoxonalarda asoratsiz silikoz
kasalligining birinchi va ikkinchi bosqichiga uchragan bemorlar
davolanishi kerak. Siliko tuberkulyozga mubtalo bo'lgan bemorlar
tuberkulyozga qarshi ishlatiladigan dori-darmonlar bilan faol davolanadi.
Bemorlar tuberkulyoz xastaliklariga qarshi dispanserlar nazorati ostida
boladilar.