Atmosfera ekologiyasi

Atmosfera ifloslanishining oqibatlari. Antropogen ta’siri natijasida atmosfera havosi ifloslanib, tarkibida o’zgarishlar ro’y bermoqda. Bu esa iqlimning global masshtabda o’zgarishiga olib kelmoqda.

Atmosfera havosi tarkibida (SO₂) karbonat angidrit va metan miqdorining oshib borishi natijasida «issiqxona effekti» vujudga keladi. Bunda SO₂ gazi quyoshning qisqa to’lqinli nurlarini bemalol yer yuzasiga o’tkazib yuborib, yer yuzasidan tarqaladigan uzun to’lqinli nurlarni ushlab qoladi, natijada Yerning o’rtacha harorati ko’tariladi. Oxirgi 100 yilda atmosferada SO₂ miqdori 25%ga, metal 100%ga oshdi. Buning natijasida 2000 yilda yer yuzasi harorati XIX asr oxiridagiga nisbatan Q 1,2⁰S isidi. Bu ko’rsatkich 2100 yilda Q 6⁰S yetishi mumkinligi bashorat qilinmoqda. Natijada muzliklar erib, okean suvlari ko’tarilib, aholi zich yashaydigan qirg’oqlarini suv bosadi, zonalarning chegarasi va tabiat o’zgaradi. 2050 yilga borib iqlim mintaqalari ekvatordan qutbga qarab 500 km. ga surilishi bashorat qilinmoqda.

Buning ustiga kimyoviy gazlar (xlorftoruglerod) me’yordan oshib ketishi oqibatida quyoshning ultrabinafsha nurlarini ushlab qoluvchi ozon qatlami yemirilib, yupqalashmoqda (1990 yilda jahonda ozonni yemiruvchi moddalarni ishlab chiqarish 1300 ming t.ni tashkil etdi). Natijada ultrabinafsha nurlar yer yuzasiga ko’proq tushib, insonlarda har xil kasalliklarni ko’paytiradi, okeanlarda planktong va chig’anoqsimon organizmlarning qirilib, ekinlar hosilining kamayib ketishiga olib keladi.

Bulardan tashqari sanoati rivojlangan hududlarda atmosfera tarkibida antropegen aerozonlar ko’payib, ular kondensatsiya yadrosi vazifasini bajarish tufayli bulutlar ko’proq vujudga keladi, ifloslangan yog’inlar miqdori ko’paydi. Bunga Kanada, Markaziy va SHimoliy G’arbiy Yevropa mamlakatlari hududida tez-tez «kislotali yomg’ir» yog’ishini misol qilish mumkin. Kanadada «kislotali yomg’ir» yog’ishiga asosan AQSHning shimoliy qismidagi sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilayotgan oltingugurt oksidi, azot kabi gazlar sabab bo’lmoqdi. Bu gazlar shamol ta’sirida atmosferaga ko’tarilib, so’ngra Kanada hududiga «kislotali yomg’ir» bo’lib tushadi. CHunki bu gazlar atmosferaga ko’tarilgach, suv bug’lari hamda kislorod bilan reaktsiyaga kirishib, oltingugurt (N₂SO₄) va azot (HNO₃) kislotalarini hosil qiladi. So’ngra yomg’ir bilan aralashib, yana yerga tushmoqda. AQSH atmosferasi ifloslanishidan vujudga kelgan «kislotali yomg’ir» o’ta zaharli bo’lib, Kanada hududidagi ko’llar, o’tloq va o’rmonlarni zaharlab, quritib qo’ymoqda, odamlar orasida kasalliklar ko’paymoqda.

G’arbiy Yevropada ham «kislotali yomg’ir» lar vujudga kelib uning (Janubi-G’arbiy shamollar tufayli) faqat 1G’3 qismi o’sha joylarga qisman, 2G’3 qismi esa Skandinaviya davlatlari hududiga tushmoqda. SHuningdek, O’zbekistonning sanoatlashgan rayonlarida ham iflos atmosfera yog’inlari sodir bo’lmoqda.

Sanoatlashgan katta shaharlarda ba’zan shamol esmasligi, iflos havoning bir necha kun turib qolishi natijasida «smog» (inglizcha so’z bo’lib, tutunli tuman, degan ma’noni anglatadi), ya’ni zaharli gaz va changlardan vujudga kelgan achchiq tuman keladi.

Tabiat komponentlari – havo, suv, tuproq, o’simlik, hayvonlar bir-biriga uzviy bog’liqligidan, insonning xo’jalik faoliyati natijasida ifloslangan atmosfera, o’z navbatida, tabiatning boshqa komponentlariga ham ta’sir etadi. Buning natijasida suv va tuproqning tabiiy holatida, kishi organizmida, hayvon va o’simliklar tanasida salbiy o’zgarishlar vujudga kelib, geografik qobiqda global o’zarishlar sodir bo’ladi: