Atom reaktori
Atom reaktori
(yadro reaktori, atom qozoni) –
atom yadrosining
boshqariladigan zanjir
reaksiyasini amalga oshirish uchun moʻljallangan qurilma. Atom reaktori sanoat energiyasi
ishlab
chiqarish, fizik tadqiqotlarda ishlatiladigan neytronlar oqimini hosil qilish, sun’iy
radioaktiv izotoplar hamda atom elektr stansiyalarida elektr-energiyasi olishda ishlatiladi.
Reaksiyadagi neytronlarning tezligiga qarab, Atom reaktori suct va tez neytronli boʻladi. Suct
neytronli reaktorlarda yoqilgʻi sifatida tabiiy uran izotoplarining aralashmasi yoki
uran (U235)
bilan boyitilgan aralashma ishlatiladi. U235 boʻlinishi davrida uchib chiqayotgan tez
neytronlar grafit yoki ogir suv yordamida susaytirilib, suct neytronlarga kel-tiriladi. Tez
neytronli reaktorda esa susaytirgich ishlatilmaydi. Bunday
re-aktorda zanjir reaksiya
toʻgʻridan-toʻgʻri tez neytronlar ta’sirida borishi uchun
atom yoqilgʻisi
– sof U235 izotopi yoki
sun’iy izotoplar U233 va Ri239 (pluto-niy) boʻlishi kerak. Atom yoqilgʻisi ma’lum miqdor va
hajmda boʻlgandagina zan-jir reaksiya davom etadi va atom reaktori ishlay boshlaydi.
Reaktordan chiqib ketayotgan neytronlarni qisman faol zonaga qaytarish uchun bu zona
kaytar-gich (ogʻir suv, grafit yoki berilliy) bilan oʻralgan boʻladi. Qaytargich faol zonada hosil
boʻlayotgan neytronlardan toʻlaroq foydalanish va reaktorni birmuncha
kich-raytirishga imkon
beradi. Reaktor tekis ishlashi uchun reaksiya bir me’yorda davom etishi zarur. Aks holda
reaktor toʻxtab qolishi yoki uchib chiqayotgan neytronlar soni koʻpayib ketib, reaktor buzili-shi
mumkin. Faol zonada ajralayotgan neytronlar sonini ma’lum miqdorda ushlab turuvchi va
reaktorning bir me-’yorda ishlashini ta’minlovchi mexanizm Atom reaktorining muhim qismi
hisoblanadi. U neytronlarni koʻplab yutadigan moddalar (kadmiy yoki bor)dan tayyorlangan
tayoqchalardan iborat. Bu tayoqchalar reak-torning faol zonasiga qoʻzgʻaluvchan qilib
oʻrnatiladi (rasmga q.). Uran tayoqchalari 10 dan oʻz-oʻzidan
chiqayotgan tez neytronlar
susaytirilgach, yoqilgʻi tarkibidagi U238 atomlarini parchalaydi. Natijada zanjir reaksiya
toʻxtovsiz davom etadi. Boshqaruvchi tayoqcha 8 (kadmiy yoki bor), oʻlchov asbobi 5,
kuchaytirgich 6 va motor 7 bilan birga reaksiyani me’yorga keltiradi. Ikkinchi kadmiy tayoqcha
9 esa reaktorni toʻxtatish uchun xizmat qiladi. Qozon devori 12 bir vaqtning oʻzida qaytargich
xizmatini ham oʻtaydi. Issiqlik al-mashuvchi qurilma 13 yordamida uran yoqilgʻisidan
chiqayotgan issiqlik energi-yasi olinadi. Energiya reaktorida ana shu qurilma isitgich sifatida
ishlatiladi. Olingan energiya atom elektr stansiyalarida turbinalarni harakatga keltiradi. Qalin
beton devor 4 reaktordan chiqib ketayotgan neytronlar va nurlarni ush-lab qoladi,
kishilarni
zararlanishdan saqlaydi. Suzgich (filtr) 1, nasos 2 va quvur 3 yordamida beton devor ichi- i
dagi havo doimo almashinib turadi. Re- J aktorlar 0,5 Vt dan 30000 kVt gacha quvvatga ega
boʻlib, reaktor markazida har 1 sm2 yuza hisobidan sekundiga 1015 donagacha neytron olish
mumkin.Reaktorlar vazifalariga koʻra energetik, eksperimental, ilmiy
tadqiqot reaktori hamda
yangi boʻlinadigan elementar va radioaktiv izotoplar ishlab chiqaradigan reaktorlarga
boʻlinadi. Har qanday reaktor: a) yoqilgʻining turiga; b) sekinlashtiruvchi moddasiga; v)
bajaradigan vazifasiga; ye) ishlash rejimiga; j) tuzilishiga qarab harakterlanadi.Energetik
reaktorlar asosan suv – suvli, gaz-grafitli hamda suv-grafitli reaktorlarga ajratiladi (bu yerda
birinchi soʻz issiqlik uzatkichni, ikkinchisi esa
sekinlashtiruvchi moddani
anglatadi).Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi Yadro institutida suv-suvli VVR-SM atom reaktori
ilmiy tadqiqot va yadro fizikasining yutuqlarini xalq xoʻjaligiga tadbiq qilish maqsadida 1959-
yildan beri 2000 dan 10000 kVt gacha (issiqlik) quvvatida ishlab turibdi.Reaktorlarning
iqtisodiy tejamliligi va samaradorligini tadqiq qilish uchun quvvati uncha katta boʻlmagan
eksperimental reaktorlar quriladi. Atom reaktori reaktorlari neytronlarning yadrolar bilan
ta’sirlanishini oʻrganish va neytronlar 764ta’sirida turli kristallarning orga-nik birikmalarning
har xil fizik va kimyoviy xossalariga ta’sirini oʻrganish uchun ishlatiladi. Shuning uchun bu re-
aktorlarning muhim xususiyati katta (1012 – 10y neytron/sm2s) neytronlar oqimini hosil qilib
berishidir. Bunday ilmiy tadqiqot reaktorlarining faol zonasidan
neytronlar dastasining
tashqariga chiqishi uchun bir nechta qoʻshimcha gori-ontal kanallari boʻladi.Intensivligi yana
ham yuqori boʻlgan neytronlar oqimini hosil qilish uchun qisqa davrli (impulsli) rejimda ish-
laydigan reaktorlardan foydalaniladi. Misol uchun impulsli grafit reaktorda (IGR) impulsning
katta qiymatidagi quvvat 105 MVt ga, neytronlar oqimi esa 1018 neytron/sm2s ga yetadi.
Impulsning davom etish vaqti 0,1 s.Barcha reaktorlar ichida yoqilgʻini qayta ishlaydigan
reaktorlar (bri-der reaktorlar) muhim ahamiyatga ega. Bu reaktorlarda elektr energiyasi ishlab
chiqarish bilan bir qatorda reaksiya hisobiga intensiv yoqilgʻi ishlab chiqarish jarayoni amalga
oshadi. Reaktorlar yoqilgʻi va susaytirgichning faol sohada oʻzaro
joylashtiri-lishiga qarab,
gomogen yoki geterogen boʻlishi mumkin. Gomogen reaktorda yadro yoqilgʻisi susaytirgich
bilan bir tekis ara-lashtiriladi. Geterogen reaktorda yadro yoqilgʻi susaytirgichdan ajratilgan.
Atom elektr stansiyalasi
Yadro reaksiyasi
Yana q.
