Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Темирли жинслар. Темирли жинслар халқ хўжалигида жуда катта аҳамиятга эгадир. Қазиб олинадиган кўпчилик темир маъданлари ҳосил бўлишларига кура чўкинди жинсларга киради. Улар кимёвий таркибига кура қуйидаги турт группага бўлинади:

1. 
   Темир оксидлари;
   
2. 
   Темир карбонатлари;
   
3. 
   Темир сульфидлари ва сульфатлари;
   
4. 
   Темир силикатлари.
   

Темир оксидли жинслардан диаметри 0,2-1,5 мм ли оолитли темир маъдани (лимонит) кўпроқ аҳамиятга эгадир. Уларда марганец маъдани (псиломелан) билан тўйинган бўлаклар тез-тез учраб туради.
Минералларда қандай ташқи аниқлаш белгилари бўлса, бунда ҳам шундай белгилар бордир. Бу маъданлар денгиз ёки чучук сувдан темир гидроксидларининг чўкиши натижасида ҳосил бўлади.
Карбонатлар группасининг таркибига сидерит киради. Сидерит гил ва мергеллар орасида ва баъзан кичик қатлам ва линзалар шаклида учрайди.
Фосфоритлар. Кальцийли фосфорит ангидридига бой бўлган чўкинди жинслар фосфоритлар деб аталади. Уларда Р₂О₅ миқдори 12% дан 40% гача бўлади ва у юқори дисперсли апа­тит минерали гуруҳи таркибига киради.
Фосфатли минераллар жинсларда конкреция ва це­мент шаклида учрайди. Улар одатда кварц, глауконит ва бошқа минерал бўлакларини цементлайди ёки жинс бутунлай ундан ташкил топган бўлади.
Фосфорит турлари қуйидагилардан иборатдир:
1. Оқиқ фосфоритлар катталиги 1 дан 10-15 см гача бўлган, бўлак жинсларда ёки карбонатларда бир текис тарқалмаган конкрециялардан иборатдир.
2. Донадор фосфоритлар.
Кўпинча фосфатланган чиғаноги бўлган, бўлак ёки карбонатли жинслар орасида оддий кўз билан аниклаб бўлмайдиган, катталиги 1-2 мм ли майда доналардан ташкил топган бўлади.
3. Қаватланган фосфоритлар катталиги 0,05-0,3 мм ли
жуда майда доначалардан ташкил топгандир. Фосфорит-
ли карбонат фосфатли кремний билан цементланган тоза
майда фосфат оолитларидан ташкил топган яхлит жинс-
дир. Бундай турларда жинс массасининг 95% и фосфатли
кальцийдан ташкил топган бўлади. Табиатда оқиқ ёки
қатлам турли денгиз фосфоритлари кенг тарқалгандир.
Оқиқларининг ранглари (ғурралари) оч-сариқдан қорагача бўлади. Уларда суяк, фосфоритланган дарахт чириндиси, чиғаноқ, кремнийли булут ва бошқалар учрайди.
Қатлам фосфоритлар кўпинча майда донадор - оолитлар, баъзан катта донадор - пизолитлар ёки бир текис майин кристалли структураларда бўлади. Улар қат-қатланмаган бўлиб, ташқи кўринишидан кремнийнинг май­да донали, қумтошли, битумли оҳактошни эслатади. Жанубий Қозоғистондаги Кичик Қоратау тизмасида фосфо­рит қатламлари тўғри қатламлар кўринишида ётади. Улар одатда тик ажралиқлар бўйлаб бўлакларга бўлиниб кетади. Фосфоритлар қора ёки кулранг тусда бўлиб, баъзан юзасида ялтироқ пайраха бўлади. Фосфоритлар қишлоқ хўжалигида ўгит сифатида қўлланилади.