Berdaq hám folklor

BERDAQ HÁM FOLKLOR

XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı biraz ózgeshelikleri menen belgilenedi. Ásirese onıń eń iri ayırmashılıqlarınıń birewi awızeki xalıq tvorchestvosı menen tereńnen baylanısında. Qaraqalpaq xalqınıń kóp jıllardan kiyatırǵan awızeki xalıq tvorchestvosı xalıq shayırlarınıń tvorchestvosınıń rawajlanıwında tiykarǵı orındı iyelew menen XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwında eń tiykarǵı dáreklerden esaplanadı.

Geypara joldaslar folklor menen shayırlardıń tvorchestvosına birdey kózqaras júrgizedi, olardıń arasındaǵı eń áhmiyetli ózgesheliklerge itibar bermeydi. Haqıyqatında, XIX ásirdegi xalıq shayırlarınıń tvorchestvosı folklor menen baylanısı jaǵınan kóz qarastıradı, buǵan qarap olardıń ayırmashılıǵın sezbew, jáne de olardıń bir-birine kúshli tásirin belgilemew nadurıs bolar edi.

Qaraqalpaq xalqınıń XIX ásirdegi eń iri shayırı Berdaqtıń tvorchestvosına ser salǵanda, onıń xalıq folklorınan ustalıq penen paydalanǵanın sezemiz. Berdaqtıń semyasında hesh kim shayır bolmaǵan, biraq Berdaqtıń shayır bolıwında onıń tábiyǵıy talantı bılay tursın, xalıq turmısın jáne onıń bay poeziyasın jaqsı biliwi, basqa da shayırlar menen qatnası az rol oynamaǵan. Sonday-aq, ol úlken shıǵarmalardı dóretiwde qatı-qulaq, áńgimeshil adamlardı kóp tıńlaǵan. Ol óziniń «Axmaq patsha» dástanınıń basında «Ótken kúnlerge qarasam, bilgenlerden hám sorasam, aytqan sózlerin tıńlasam, kóp alamat bolǵan eken» (Berdaq, tańlamalı shıǵarmaları, Nókis, 1956, 153-bet),– deydi. Sol pikirdi tolıqtırıp hám konkretlestirip, «bir ǵarrı aytsa áńgime, ol sóz paydalı kimge, dep tıńlap otırek hámme, násiyhatım qoydım qulaq. Ǵarrı-kempirler qosılsa, bardıq oǵan jaqınlasa, óz isime boldım quwnaq» – dep keltiredi. Berdaq xalıqtıń arasında kóp bolıw menen, xalıqtan kóp nárseni úyrengen, xalıq sózine kóp itibar berip, qulaq salıp tıńlaǵan. Joqarıdaǵı qatarlar Berdaqtıń xalıq poeziyası menen tereńnen tanısıwǵa kewil bólgenligin kórsetip turadı.

Ásirese, shayırdıń eń kólemli shıǵarması «Axmaq patsha» dástanı awızeki xalıq tvorchestvosınan sheber paydalanıw menen dóretilgen. «Axmaq patsha» nıń, «Qoblan» daǵı Aqshaxannan yamasa «Alpamıs» taǵı Tayshaxannan ózgesheligi urıs islerin qoya turıp, turmıstaǵı zulımlıǵı menen aqmaqshılıǵınıń keńnen súwretleniwi menen xarakterlenedi. Berdaq súwretlegen patsha dástanlardaǵı patshalarǵa qaraǵanda anaǵurlım zulım hám aqmaq keledi. Mısalı, «Ǵárip ashıq» ta Shabbaz óziniń qızın ań awlap júrgende ushıratıp (bul waqıtta Shaxsánem Ǵárip penen Diyarbákirden Xalapshirwanǵa shıqqan edi, biraq Sánem jolda jaramay qalǵan edi), «Tosattan bir peri payda bolıptı» dep, qızı ekenin bilmey, esinen tansa, Aqmaq patshaǵa Gúlzar menen Anar qızıńman dep jalınsa da, «ózimniń qızım bolsań da, shın kóneseń aytqanıma, tiyeseń», – deydi. Bul jerdegi patshanıń aqmaqlıǵı dástanlardaǵı patshanıń aqmaqshılıǵınan anaǵurlım asıp túsedi. «Sháryar» da patshanıń qırıq qatını bolıp, olar tuwmay, patsha biyperzent bolıp, perzentke zar boladı. Aqmaq patsha da perzentke zar, biraq oǵan qız kerek emes, tek ul kerek. «Sháryar» da qırıq qatınınıń ústine alǵan Gúlshara bir kekili altınnan, bir kekili gúmisten, bir ul menen bir qız tuwadı. Biraq bul patshanıń qırıq qatını Gúlsharanıń tuwǵan balaların suwǵa taslatıp, ornına bir pıshıq penen bir kúshikti qaldırsa, Aqmaq patshanıń qarawında azaplanǵan qırıq hayal Gúlim menen Ziywardıń jas bosanıwında ul-qız tuwıwına qaramastan, qızǵanıwdı bilmey, járdem etedi.

Barlıq hayallardıń háreketi haqıyqatlıqqa tiykarlanıp, patshanıń zulımlıǵına qarsı qoyıladı. Hayallar Záriwge oylasıp, jer astınan saray saldırıp, Gúlzar menen Anardı baǵıp, óz maqsetlerine jetedi.

«Aqmaq patsha» daǵı Záriw burın shopan xızmetin atqarıp, soń patshanıń qullıǵına túsken adam. Onıń háreketi «Alpamıs», «Qırq qız» dástanındaǵı shopanlardıń yaǵnıy «Miynet adamlarınıń» obrazları menen salıstırǵanda biraz uqsaslıqları bar, degen menen úlken ózgeshelikler menen beriledi. Ol basqalardı «aldamay-aq» aqıl oyınıń járdemi menen patshaǵa qarsı shıqqan adamlarǵa qosılıp, óziniń oylaǵan tileklerine jetisedi. Joqarıdaǵı mısallar shayırdıń qaraqalpaq awızeki xalıq tvorchestvosınan, ásirese dástanlardan obraz dóretiwde kóp paydalanǵanlıǵın kórsetiw menen, paydalanǵanda da qalay bolsa solay paydalana bermesten, ózinshe úlken tvorchestvolıq usıl menen paydalanǵanlıǵın dálilleydi.

«Aqmaq patsha» dástanında Berdaq xalıq teńewlerinen taǵı da basqa tolıp atırǵan mánili sózlerden paydalanıw menen óz qatarların kórkemleydi. Mısalı, «qazan kibi qaynap miy» (154), «tındırdı hám aqqan suwdı» (158), «urdı tamırǵa baltanı» (158), «jası jetpey gúldey soldı» (161), «toqsannıń toǵıstı muzı» (166), «Kól dárya bop kózdiń jası» (167), «tikke turdı tóbe shashı» (168), «shıbın janın qıynaydı» (169), «tikti qara talayına» (175), «shıqpaǵan ǵana janı bar» (181), «Gúlim tuwladı sazanday» (191) t.b.

«Aqmaq patsha» daǵı tómendegi kupletlerden shayırdıń xalıq dástanlarınan ıqlas penen paydalanǵanlıǵın kóremiz

Qara qasları qıyılǵan,

Sulıwlıq dańqı jayılǵan,

Awzı oymaqtay oyılǵan,

Jalǵız qızı bolǵan eken.

Ireń bergen qoymay mindi,

Shaǵılıstırǵan ay hám kúndi,

Jarıq qılǵan ay hám túndi,

Mısal gúwhar bolǵan eken.

Ómiri zaya juldızday,

Tereńnen shıqqan qundızday,

Palları tamǵan saǵızday,

Kórgen miyri qanǵan eken.
Shashı hasıl jupqa dodaq,

Beli bir qısım, aq tamaq,

Otqa qarıldı mıńsanlar,

Temir tamǵa basqan eken.

Qarsı shıqqanın óltirdi,

Tabanlarını tildirdi,

Úsh aǵashına ildirdi,

Xalıq shuwlap posqan eken.

Adam óldi, qan tógildi,

Biygúna gelle kesildi,

Jipektey shashlar esildi,

Mal ornına qosqan eken (183).

Berdaq óziniń geroyların xalıq tili menen sóyletedi. Gúlimniń ákesi «ulım da usı, qızım da usı, alla bolǵay jalǵız dosı, otırman gárip muńlısı, jılatpaǵay» (62) – dew menen «qızımnıń baxtı ashılǵay, ústine dúrler shashılǵay» – dep tilek bildiredi. Jáne de «Aqmaq patsha» da tús onıń haqıyqatlıqqa aynalıw motivide orın alǵan. Mısalı, Gúlimniń moynına uyqlap atırǵanda túsinde bir sur jılan kelip oraladı. Túsinde kórgen sur jılan óńindegi azap bergen Aqmaq patsha bolıp shıǵadı.

Berdaq «Aqmaq patsha» da qaraqalpaq xalqınıń úrp-ádet, dástúr, ırımlarınan keń paydalanadı. Mısalı, onda súyinshi (202), kóz aydın (214) xalıqtıń ádet-úrpindegi nárseler shayır tárepinen dástúr jırlar dárejesine kóterilgen, sonday-aq balaǵa at qoyıwdaǵı xalıqtıń ırımı da kútá orınlı paydalanılǵan. Gúlzar qoyıwdıń mánisi mınaday bolǵan eken: «Bul shıqqan edi taza gúl, xosh hawazı artıq búlbúl, usı waqıtta baylandı til, dep bunı oylaǵan eken. Dúnyanıń júzi tar boldı, jaz kúni qıraw qar boldı, kewli xosh emes zar boldı, desip Gúlzar qoyǵan eken» (212).

Shayırdıń xalıq turmısın tereńnen biliwi menen, xalıq poeziyasınan sheber paydalanıwı «Aqmaq patsha» nı realistlik shıǵarma dárejesine kóteriwde sheshiwshi faktorlardan esaplanadı. Berdaq «Aqmaq patsha» nı jazıwda sózsiz xalıq dástanlarınan paydalanǵan. Bul shıǵarmanıń syujetinde, obraz dóretiwde, sonday-aq kórkemlik ózgesheligin qurıwda kútá anıq kórinedi. Sonıń menen birge, geroylardıń obrazın sóz etiwde «Yusup-Zliyxanı» eske túsiredi (194). Bul shayır tárepinen jay mexanikalıq eske túsiriw ǵana bolıp qoymastan, úlken tásirlik áhmiyeti bar pikir bolıwı kerek.

Folklordan shayırlar paydalanǵanda folklordıń shayırǵa tiydirgen tásirin sezetuǵın bolsaq, al geypara shayırlardıń shıǵarmaları xalıq poeziyasınan tereń paydalanıwı nátiyjesinde folklorǵa aynalıw dárejesine bet aladı, yaǵnıy keri tásir júzege shıǵadı. Ádebiyat penen folklor arasındaǵı áz-ara qatnas hám bir-birine óz-ara tásir etiw degende usı nárse kózde tutıladı.

Berdaq «Bileseń be», «Xojam», «Xalıq ushın», «Kelin», «Qashan rahatlanadursań», «Ógizim», «Altı qız» t.b. shıǵarmaların folklordan kúshli paydalanıw menen dóretken. Olarda folklordıń tásiri kúshli, bul shıǵarmalarda folklordıń tásiri belgili dárejede sheklenip qalmay, mazmunı jaǵınan individuallıq tvorchestvo bolǵan menen, forması jaǵınan folklorlıq shıǵarmanıń túsin alǵan. Bunnan eki jaqlı tásir, folklordıń ádebiyatqa, ádebiyattıń folklorǵa tásirin bayqaymız.

Berdaq «Aqmaq patsha» dan basqa iri kólemli shıǵarmaların da folklordıń tásirinde dóretken. Mısalı, «Amangeldi» de de bar, «Ernazar biy» de de kúshli giperbolizm menen súwretlenetuǵın folklordaǵı tipler yadqa túsip turadı. Hátte ol Ernazardı tuwrıdan-tuwrı:

Góruǵlı bektey er edi,

Qatarda qosa nar edi,

Tolı jurtqa dárkár edi,

Sheyit óldi Ernazar biy–

dep onı Góruǵlı menen salıstıradı (144).

Berdaq óziniń kóp sanlı hár túrli temalarǵa arnalǵan qosıqlarında xalıq arasındaǵı itibarlı sózlerdi hám naqıl-maqallardı kútá orınlı qollanadı, hátte olardıń shayır tárepinen qosıq qatarlarında ustalıq penen qurastırılǵanı sonday, xalıq arasında taralǵan formaları tuwralı eske túspey de qalıwı múmkin. Mısalı, shayırdıń «Xalıq ushın» qosıǵındaǵı «Jigit bolsan arıslanday tuwılǵan, xızmet etkil udayına xalıq ushın» (5) degen sózler «Er jigit eli ushın tuwadı, eli ushın óledi» degen xalıq naqılı menen únlesedi. Sonday-aq, usı qosıqtaǵı «Jaqsı adam jaǵar shiyrin janına, jaman adam boyar qızıl qanıńa» (10) degen qatarlar «Dártli menen dártlesseń, dártiń qalmay tógiler, biydárt penen dártlesseń qabırǵalı qolıń sógiler» degen xalıq naqılın eske túsiredi. Berdaqtıń qosıqlarında naqıl-maqallar kútá kóp ushırasadı. Jaqsı, aqıllı, erjúrek jigitler haqqında «Jigit bolar jigit adam ertedi» (5) «Aqıl adam sózler ertpes izine (6) , Bóri arıǵın hesh waqıtta bildirmes» (6), «Jaw baǵınıp eki qolın qawsırsa, kózdi alartqannan izzet jaqsıraq» (13), «Oylı jigit jaqsı bilimpaz keler, aytqan sózlerińe túsimpaz keler, aqılsızdıń qásiyeti az keler» (6), «Jaqsılar jamandı tekler, jamanlar bir gápti kekler» – dese, miyman kútiw tuwralı «Jaqsınıń úyine adam kóp keler, jaman bolsa onıń kózi jep keler» (6), «Miyman kelse kútip alar hal kerek, soymaǵa bir eshki maldan jaqsıraq» (14)– deydi, al hayal-qızlar tuwralı «Er jigittiń hayal atın shıǵarar» (10), «Hayal alsań jaqsını al, kórkin alma minezin al» (95)– dep keńes beredi. Bulardan basqa «Toq adamnıń qayǵısı joq, ash adamnıń uyqısı joq» (27), «Men-menlikten zawal taptım, kem-kemlikten kamal taptım» (28), «Jigitlik degen nar eken, ǵarrılıq degen jar eken» (76), «Toqpaǵı kúshli bolsa, kiyiz qazıq jerge kiredi» (86), «Jigit qanatı at bolar» (91), «Oylanbastıń túbi wayran» (91) – degenge usaǵan naqıllar jáne de «Mágar bilmey qoldı qıysa bir qamıs, sol waq qanın tıyǵan ardan jaqsıraq» (14), «seniń teńiń emes hámel, qolıńa al onseri bel» (94), «Berdimurat durıs ayt sóyleme yalǵan, bul dúnya uzaq jol atańnan qalǵan» (12) degenge qusaǵan itibarlı qatarlar jiyi ushırasıp otıradı. Bulardıń barlıǵı Berdaqtıń shıǵarmalarınıń ideyalıq hám kórkemlik jaǵınan bahalı bolıwına payda keltirgenligine gúmanlanıwǵa bolmaydı.

Berdaq «Ómirim» qosıǵında (16-23) qaraqalpaq awızeki xalıq tvorchestvosındaǵı terme-tolǵawda jiyi ushırasatuǵın bir jastan júz jasqa shekemgi jas tariyxın bayanlaw motivin paydalanadı. Sonday-aq, shayırdıń «Bolǵan emes» qosıǵındaǵı «Qaraǵay emes sókit boldım», «Qartań emes jigit boldım», «Tawdan ushqan búrkit boldım», «Sıbızǵı boldım saz boldım», «Palapan emes ǵaz boldım», «Gúl boldım gúl jaynamadım», «Oyshıl boldım oylamadım», «Búlbúl boldım sayramadım», «Qarshıǵa boldım qarıqtım», «Tomaǵa boldım tarıqtım», «Selsiz kúni jawın boldım, túynek salǵan qawın boldım» (26-27) degenler xalıq terme-tolǵawlarında kóp gezlesip otıradı. Berdaq «Qashan rahatlanadursań» qosıǵında atalar sózi–wásiyat formasında aqıl aytadı: «Miynetsiz dúnya izleme», «Kisi yarına sóz salma, óz yarıńnan qaladursań», «Dostıń sırın dushpanǵa aytpa, el buzıwshı boladursań», «Ǵáriplerge berme ıza, óziń zıyan qıladursań», «Jarlını ayaqqa baspa, sen de jarlı boladursań», «Parqı bolar sóz degenniń, nırqı bolar bóz degenniń» (77-78).

Jaman bolsa tuwısqanıń,

Kúyip-pisip shıǵar janıń,

Aq betińnen qashar qanıń,

Ólseńdaǵı ol qaramas (97).
Berdaqtıń «Qaramas» qosıǵı usınday sózler menen baslanadı. Ol bul shıǵarmasında «Den sawlıqdur altın taǵıń qıysaysań hesh kim qaramas» dep xalıq kóz qarasınan jeke menshikke tiykarlanǵan jámiyettegi teńsizliktiń betin ashadı, qosıqtaǵı awızeki xalıq tvorchestvosına tiykarlanıp aytılǵan pikirlerde eń jaqsı original mazmun berilgen. Shayır folklordan paydalanıwdı tek shıǵarmasınıń kórkemlik ózgesheligin jaqsılaw maqsetinde ǵana iske asırǵan emes, sonıń menen shıǵarmanıń mazmunın dúziwde de oǵan ayrıqsha kewil bólgen. Biraq, folklorlıq shıǵarmanıń mazmunı qalay bolsa solay paydalana bermegen. Mısalı, ol «Ketken keler me» qosıǵında jılawdıń mazmunın sóz etpekshi bolǵan. Ádette, jılaw qosıqlarında jiyi gezlesetuǵın pessimizm, shayırdıń «Ketken keler me» atlı kewil aytıw qosıǵında kúshli optimizm menen berilgen. Berdaq qanday bir mazmundı paydalanǵan menen onı ózinshe quradı. Ayralıq ótkendegi qaraqalpaq xalıq poeziyasındaǵı lirikanıń eń kúshli túyinlerinen esaplanadı. Berdaqtıń «Ayralıǵı» súyiwshilik lirikasınan ózgesheligi bar, grajdanlıq lirika úlgisinde jazılǵan. Shayır bul qosıǵında yardan ayırılıw motivin elden, xalıqtan ayırılıw motivi menen awmastırıp, ózinshe syujet quradı:

Bawırımdı giryan etti,

Zalım ayralıq, ayralıq,

Kewilimdi hayran etti,

Zalım ayralıq, ayralıq.
Endi seni kórmek joqtı,

Tárip etsem ılayıqlı,

Men aytaman xalayıqtı,

Zalım ayralıq, ayralıq (101).

Berdaq óziniń bahalı shıǵarmaların xalıq poeziyasınan sheber paydalanıw menen dóretken, onıń folklordan paydalanıw usılı ideyası jaǵınan joqarı, kórkemligi jaǵınan bahalı shıǵarmalar dóretiwde sózsiz kewil awdaradı.