Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti


Atmosfera  ifloslanishining  oqibatlari



Download 1,58 Mb.
Pdf ko'rish
bet47/70
Sana17.06.2021
Hajmi1,58 Mb.
#68512
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   70
Bog'liq
leksiy ekalogiya

Atmosfera  ifloslanishining  oqibatlari.  Atmosferaning  ifloslanishi  global  isish  yoki  muzlashga  olib  kelishi  mumkin. 

Olimlarning  aniqlashicha, 3 -  5  mln.  yil  avval  dunyo  iqlimi  iliq  bo’lib,  muzliklar  mavjud  bo’lmagan.  Bunga  sabab  o’sha 

paytdagi atmosfera tarkibidagi is gazi kontsentratsiyasining yuqori bo’lganligi, deb taxmin qilinadi. 

 Xozirdagi SO

2

 ning atmosferadagi miqdori XXI asrga kelib ikki barobar oshishi kutilyapti. Buning natijasida global isish 



vujudga kelib, arktik muzliklar erib ketishi mumkin. 

Agar bu taxminlar to’g’ri chiqsa (chunki bunga teskari taxminlar h’am mavjud), u h’olda insonning xo’jalik amaliyotida 

juda  katta  o’zgarishlar  sodir  bo’lishi  mumkin.  Oqibatda,  er  yuzidagi  yog’ingarchiliqlar  miqdorining  oshishi,  shah’arlardagi 

quyosh radiatsiyasi oqimining kamayishi mumkin. Kosmosdan olib borilgan kuzatuvlar natijalari, er yuzasining 31 foizi bulutlar 

bilan yopilganligini ko’rsatadi. 

Atmosferaning  20  -  30  km  oralig’ida  joylashgan  h’imoya  qobig’i  ozon  (O

3

)  qatlamining  siyraklashuvi  h’am  dolzarb 



ekologik muammolardan biri h’isoblanadi. Ozon qatlamining ah’amiyatini siz yaxshi bilasiz. 

Ozon  qobig’ining  parchalanishi  yomon  oqibatlarga  olib  kelishi  mumkin,  chunki  ozonning  1 % ga  kamayishiga 

ultrabinafsha nurlar oqimining 2 % ga ortishiga olib keladi. Ultrabinafsha nurlar oqimining ko’payishi esa, ah’olida terining rak 

kasalligining 4 % ortishiga olib keladi. 

Atmosfera ifloslanishi natijasida keladigan zarar juda kattadir va u bilan xisoblashmaslikka ilojimiz yo’q. Shuning uchun, 

mutaxassislarning h’arakati bir tomondan zararni yo’qotishga qaratilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan uni oldini olishga qaratilishi 

kerak. 

Zararni yo’qotish uni oldini olishdan qimmatga tushishini h’isobga olganda, kelgusida amalga oshiriladigan loyixalarda, 

chiqindisiz texnologiyalarni qo’llashni amalga oshirishimiz kerak. 

        Atmosferaning tabiiy ifloslanishida - kosmik changlar, vulkonlarning otilishidan vujudga kelgan moddalar, tog’ 

jinslari  va  tuproqning  nurashidan  vujudga  kelgan  moddalar,  o’simlik  va  h’ayvonlarning  qoldiqlari,  o’rmon  va  dashtlardagi 

yong’indan, dengiz suvining mavjlanishi bilan h’avoga chiqgan tuz zarrachalari muh’im rol o’ynaydi. 

Koinotdan  h’ar  yili  10

6

  t  chang  atmosferaga  tushadi. Kuchli  vulqon  otilganda  atrof  -  muh’itga  75 mln. m



3

  chang chiqadi. 

Dengiz  suvi  mavjlanganda  h’avoga  ko’plab  tuz  zarrachalari  ajralib  chiqadi.  Bulardan  tashqari  h’avoga  nurash  tufayli  shamollar 

h’amda yong’in natijasida chang, qum va boshqa kattiq zarrachalar, o’simlik changlari kelib ko’shiladi. 

Atmosfera  tarkibidagi  tabiiy  changlar  er  yuzasida  sodir  bo’ladigan  jarayonlar  uchun  katta  ah’amiyatga  ega.  Chunki 

changlar suv bug’lari uchun kondensatsiya yadrosi h’isoblanib, yog’inlarni vujudga keltiradi, quyoshning to’g’ri radiatsiyasini 




 

57 


yutib,  er  yuzasidagi  organizmlarni  ortiqcha  nurlanishdan  saqlaydi.  Shundan  ko’rinib  turibdiki,  atmosferadagi  tabiiy  changlar 

ma’lum darajada bo’lsa, atmosfera tarkibining zaruriy elementi h’isoblanib, undagi h’odisa va jarayonlarning borishini tartibga 

solib turadi. Lekin ayrim h’ollarda vulqonlarning otilishi, kuchli chang - to’zonlarning ko’tarilishi tufayli h’avo me’yoridan ortiq 

ifloslanib, h’alokatlarga sabab bo’lishi mumkin.  

Atmosferaning sun’iy ifloslanishi 

Keyingi  yillarda  ishlab  chiqarishning  intensiv  ravishda  rivojlanishi  (bu  h’ol  h’amma  rivojlangan  mamlakatlarga  xos) 

atmosfera h’avosining ifloslanishini tezlatdi. 

Sun’iy ifloslanish manbalariga - energetika, sanoat korxonalari, transport, maishiy chiqindilar va boshqalar kiradi. 

Atmosferaning  sun’iy  ifloslanishida  avtomobil  transporti  birinchi  o’rinni  (40  foiz);  energetika  sanoati  (20  foizi)  ikkinchi 

o’rinni; karxona va tashkilot ishlab chiqarishi uchinchi o’rinni (14 foiz) egallaydi. 

Qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishi,  maishiy  -  kommunal  xo’jaligi  va  boshqalar  zimmasiga  esa  atmosfera  sun’iy 

ifloslanishining 26 foizi to’g’ri keladi. 

Atmosfera  ifloslanishining  o’sishi  h’attoki  inson  yashashi  kam  bo’lgan  joylarda  h’am  deyarli  sezilarli  ekan.  Masalan: 

AQShning 

İellouston  milliy  bog’i  -  amerikada  eng  toza  h’avosi  bilan  ajralib  turadigan,  keyingi  5  yil  ichida  zarrachalarning 

o’rtacha soni 10 marta oshgan. 

Kavkaz tog’lari cho’qqilarida o’rnashib olgan chang zarrachalari 1930 - 1960 yillarda 20 marta ortgan. Buni olimlar shu 

davralarda sanoat ishlab chiqarishning ortishiga bog’lagan. 

Atmosfera  ifloslanishining  o’sishini  ko’pgina  omillarning  xozirgi  zamon  taraqqiyotiga  xos  bo’lgan,  energiya  va 

metallurgiya  sanoati  ishlab  chiqarishi,  avtomobil  va  samolyotlar  sonining  o’sishi, minglagan tonna chiqindilarining yondirilishi 

va h’okazolarning natijasida deb qarash lozimdir. 

Hozir  er  kurrasida  kishilarning  xo’jalik  faoliyati  bilan  bog’liq  h’olda  atmosferaga  h’ar  yili  500  mln.t.  atrofida 

oltingugurt  gazi,  sulfad  oksidi,  azot  oksidi,  karbonat  angidrid  va  pestitsidlar  chiqarilmoqda.  Bulardan  tashqari,  tsement,  ko’mir, 

metallurgiya  va  boshqa  sanoat  korxonalaridan  ko’plab  atmosferaga  kul,  rux,  qo’rg’oshin,  mis,  chang  va  boshqa  qattiq  moddalar 

chiqarilmoqda.  Shuningdek,  katta  maydonlardagi  o’rmonlarni  kesib,  erlarni  xaydash  tufayli  tuproq  eroziyasi  va  deflyatsiyasi 

kuchaydi, o’rmon - o’tloqlarda yong’in ko’paydi, qishloq xo’jaligida ko’plab pestitsidlarni ishlatish oqibatida atmosfera tarkibida 

chang, tutun, qurumlar, zah’arli ximikatlar miqdorining ko’payishiga olib keldi. 

Havoni  ifloslovchi  asosiy  modda  va  birikmalarga  aerozollar,  kattiq  zarrachalar,  qurum,  azot  oksidlari,  uglevodorod  va 

oltingugurt oksidlari, metal oksidlari va boshqalar kiradi. 

So’ngi  yillarda  atmosferaning  ifloslanishida  transport  vositalarining  salmog’i  ortib  bormoqda.  Chunki  avtomashina, 

samolyot, teplovoz, qishloq xo’jalik mashinalari va boshqalar juda katta  miqdorda  kislorodni  sarflab,  atmosferaga  (tarkibida 

200ga  yaqin  zah’arli  moddalar  uchraydigan)  h’ar  xil  gazlarni  (is  gazi,  azot  oksidi,  uglevodorodlar,  ko’rg’oshinning  zah’arli 

birikmalari, chang, qurum va boshqalar) chiqarib, uni ifloslaydi. 

Hozir  er  sharidagi  400  mln.dan  ortiq  avtomobil  atmosferaga  yiliga  300  mln.t.  ga.  yaqin  h’ar  xil  zah’arli  gazlar,  chang, 

qurum  va  boshqa  kattiq  zarrachalar  chiqarib  ifloslamoqda.  Shundan  200  mln.t.  uglerod  oksidiga, 50 mln.t.  uglevodorodga. 30 

mln.t. azot oksidiga, qolgani boshqa gaz, chang, kurum va qattiq zarrachalarga to’g’ri keladi. 

Avtomobillar  atmosfera  h’avosini  h’ar  xil  zah’arli  gazlar  bilan  ifloslashidan  tashqari  dunyo  ah’olisining  nafas  olishiga 

ketadigan kisloroddan 3 - 4 marta ko’p kislorodni sarflaydi. 

Undan  tashqari  atmosferaning  ifloslanishida  va  ko’plab  kislorodni  sarflanishida  samolyotlarning  roli  katta.  Masalan: 

Amerika - Evropa orasida uchadigan superreaktiv layner 8 soat ichida 50 - 75 t. kislorod sarflaydi. Bu miqdordagi kislorodni 25-30 

ming ga maydondagi o’rmon 8 soat mobaynida etkazib beradi. 

Atmosferaning  ifloslanishida  raketalarning  salmog’i  ortib  bormoqda.  Amerika  olimlarining  ma’lumotiga  ko’ra 

«Shatl»  kosmik  apparatini  orbitaga  chiqargan  raketa  atmosferaning  yuqori  qatlamiga  300  t.  alyuminiy  oksidini,  oq, 

poroshoqga o’xgan modlani chiqargan. Bu modda bulktlar tarkibida muz kristallarining miqdorini 2 marta oshirgan, oqibatda 

quyosh  nurining  qaytishi  ko’paygan.  Raketalar  juda  ko’p  kislorodni  sarflaydi  va  h’atto  ozon  qatlami  h’aloqatiga  h’am  ta’sir 

qiladi:  AQShning  «Skayleb»  stantsiyasining  orbitaga  chiqargan  «Saturn-5»  raketasi  ionsoferada  kengligi  1800  km  «deraza» 

«teshik» h’osil qilib, u 1,5 soatdan keyin to’lgan. Olimlarning h’isobiga ko’ra, agar qisqa vaqt ichida bu raketaga o’xshash 125 ta 

raketa uchirilsa, Erning ozon qatlamini yo’q qilib yuborishi natijasida sayyoramizda organizmlar qirilib ketishi mumkin. 

Atmosferaning ifloslanishida tog’ - kon sanoati, maishiy - kommunal xo’jaligi (uy - joylar) h’am ishtirok etadi. Bunda h’ar 

xil yoqilg’ilarni yoqish tufayli atmosferaga zah’arli gazlar, tutun, qurum, kul chiqadi. zich yashaydigan rayonlar va katta shah’arlar 

atmosferasining ifloslanishida kishilarning roli katta. Chunki bir kishi sutkada 10 m

3

 ishlangan iflos h’avoni nafas olish organlari 



orqali  chiqaradi.  Toshkent  shaxridan  sutkada  20  mln.  m

3

  ishlangan,  iflos  va  tarkibida  (SO



2

) 4 foiz  bo’lgan  h’avo  atmosferasiga 

chiqariladi.  Bulardan  tashqari  kanalizatsiya,  avtomobil  g’ildiraklaridan,  oshxonalardan,  axlat  quvurlaridan  va  h’okazolardan 

chiqqan chang, gazlar, xidlar, mayda zarrachalar h’am atmosferani ifloslaydi. 

Atmosferaning ifloslanishida chekuvchilarning roli h’am kundan - kunga oshib bormoqda. BMTning ma’lumotiga ko’ra, 

xozir dunyoda yiliga faqat sigaret chekilishi natijasida atmosferaga 10,5 t. kadmiy, 14,8 t. ko’rg’oshin, 48,4 t. mis, 203,5 t. rux, 

966 t. marganets va boshqa zah’arli moddalar chiqariladi. 

Qishloq  joylarida  atmosferaning  ifloslanishida  ayniqsa  parrandachilik  va  chorvachilik  komplekslari,  go’sht  kombinatlari, 

qishloq  xo’jalik  mashinalari,  kimyoviy  o’g’itlar  va  zah’arli  ximikatlar  ko’proq  ta’sir  etadi.  Kimyoviy  ug’itlardan  va  ayniqsa 

pestitsidlardan noto’g’ri, me’yoridan ortiqcha foydalanish oqibatida u ekologik sistemaning buzilishiga sabab bo’lmoqda. 

Pestitsidlarning  bir  qismi  h’avoga  chang,  mayda  zarrachalar  ko’rinishida  yoki  erib  bug’ga  aylangan  h’olda  atmosfera 

h’avosini ifloslamoqda. Shu sababli so’ngi yillarda o’ta zah’arli va parchalanishi qiyin bo’lgan ximikatlar kam ishlab chiqarilmoqda, 

ularning  ba’zilarini  (DDT)  ishlab  chiqarish  butunlay  man  etilgan.  Bundan  keyingi  vazifa  -  qishloq  xo’jalik 

zararkunandalariga qarshi kurashda biologik va ekologik usullardan ko’proq foydalanishga o’tishdir. 

Atmosfera  tarkibidagi  gazlar  ichida  sayyoramizning  organik  h’ayoti  uchun  eng  zarur  bo’lgani  kisloroldir.  So’ngi  50  yil 

mobaynida  kishilarning  xo’jalik  faoliyati  tufayli  (transportda,  sanoatda,  nafas  olishda,  yokilg’ilarni  yoqishda  va  boshqalarda 




 

58 


foydalanish  natijasida) 246 milliard,  t.  kislorod  qaytarilmaydigan  h’olda  sarf  qilindi.  Bu  esa  atmosfera  tarkibidagi  kislorod 

miqdorining 0,02 foizga kamayishiga olib keldi. 

Agar  Er  kurrasidagi  yashil  o’simliklar  yiliga  550  milliard  t.  karbonat  angidridni  yutib,  fotosintez  orqali  460  milliard  t. 

kislorodni ishlab bermaganda edi, u taqdirda atmosferadagi kislorodning miqdori 200 yil ichida tugab qolgan bo’lar edi. 

Shah’arlar qurilishi natijasida h’am er maydoni tekislanadi, jarlar to’ldiriladi, oqibatda relef, o’simlik va tirik mavjudotda 

o’zgarish  yuz  beradi.  Shah’arlarda  joylashgan  sanoat  ob’ektlaridan,  transportdan,  maishiy  -  kommunal  xo’jaligidan,  atrof  - 

muh’itga juda ko’plab ifloslar, zah’arli gazlar, qattiq. zarrachalar chiqariladi, oqibatda shah’ar atmosferasi, suv h’avzasi, tuproq 

qoplami ifloslanadi. 

Ma’lumotlarga  ko’ra  shah’ar  atmosferasi  okeanlar  ustidagi  atmosferaga  nisbatan  150  marta  iflos  ekan.  Havoning  kuchli 

ifloslanishi  insonlar  sog’ligiga,  barcha  jonzotlarga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi.  Shah’arlar  va  sanoat  rayonlarida  kishilar  o’rtasida 

surunkali bronxit, nafas qisishi va o’pka raki kasalliklarning ko’payishi kuzatiladi. 

Agar h’avoda oltingugurt oksidi ko’p to’planib qolsa kishilarda bronxit, gastrit, o’pka kasalliklari vujudga keladi. 

Uglerod oqsidining h’avoda ko’payishi natijasida kishi organizmida gemoglobin kamayadi. yurak, qon - tomir tizimlari 

buziladi, bosh aylanadi, yurak tez urib, uyku buziladi. 

Vodorod sulfid gazining ortib ketishi natijasida odamning boshi og’riydi, qayt qiladi, darmonsizlanadi, h’id bilish qobiliyati 

zaiflashadi;  ftor  birikmalari  ta’sirida  burundan  qon  keladi,  tumov  paydo  bo’ladi.  Azot  oqsidlari  tufayli  o’pka  kasallanadi,  qon 

bosimi kamayadi. 

Atmosferadagi  turli  zah’arli  gazlar  o’simlik  va  h’ayvonlarga  h’am  zarar  etkazadi.  Havoga  chiqayotgan  chang,  qurum, 

tutun  va  oltingugurt  gazlari,  xlor,  uglevodorod  birikmalari,  mishyak,  surma,  ftor  va  boshqalar  yana  erga  qaytib  tushgach 

o’simlik barglariga, tuproq va suv orqali o’simlik ildiziga o’tadi. Natijada o’simliklarning nobud bo’lishi, h’osilning kamayishi, 

fotosintezning  o’zgarishi  kuzatiladi,  o’simliklarning  h’avoni  O

2

  bilan  ta’minlash  qobiliyati  pasayadi.  Bu  esa  o’z  navbatida  inson 



salomatligiga katta zarar keltiradi. 

Havoning kuchli ifloslanishi ba’zi uy h’ayvonlarining nobud bo’lishiga olib keladi. Tursunzoda alyuminiy zavodining 

zah’arli gazlari ta’sirida uning atrofidagi rayonlarda mollar zah’arlanib, qoramollarning tishi to’qilib ketmoqda. 

Havoning  zah’arli  chang  va  gazlar  bilan  ifloslanishi  asalarilarning  ko’plab  qirilib  ketishidan  tashqari, asalini  sifatiga 

h’am ta’sir etadi. 

Atmosfera h’avosidagi 

ifloslantiruvchi  moddalarning  inson  organizmiga  bevosita  yoki  bilvosita  zararli  ta’sir 

ko’rsatmayligan miqdori ruxsat etilgan miqdor (REM) deb yuritiladi. Bunda zararli birikmalarning odamning mexnat faoliyatiga 

va kayfiyatiga putur etkazmasligi nazarda tutiladi. 

Havo  ifloslanishining  muntazam  REMdan  yuqori  bo’lishi  ah’oli  kasallanish  darajasining  keskin  ortishiga  olib  keladi. 

Ah’oli yashash joylarida h’avoning ifloslanganlik darajasi va ta’siri REM ko’rsatkichlari bo’yicha belgilanadi. 

Turli  modadlarning  ta’sir  darajasiga  qarab  xilma  -  xil  REM  ko’rsatkichlari  belgilangan.  Masalan: 

İs gazi - 0,01 mg/m

3



oltingugurt gazi - 0,05 mg/m

3

; xlor - 0,03 mg/m



3

; fenol - 0,01 mg/m

3

;  formaldegid - 0,003 mg/m



3

 va h’okazo. 

REM  ko’rsatkichlari  turli  davlatlarda  farqlanishi  mumkin.  Hozirgi  kungacha  atmosfera  h’avosidagi  600  ta  kimyoviy 

moddaning  REMlari  ishlab  chiqilgan,  shuningdek  38  ta  moddalarning  birlashib  ta’sir  qilishi  o’rganilgan  bo’lib,  ular  uchun 

me’yorlar belgilangan. 


Download 1,58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish