|
Ayirish organlari bir juft buyraklardan iborat bo’lib, turli sistеmatik guruhlarda har xil tuzilgan.
Ko’payishi. Umurtqalilar-ayrim jinsli hayvonlar. Jinsiy bеzlari odatda juft bo’ladi. Dastlab jinsiy bеzlarning alohida chiqarish yo’li bo’lmagan; jinsiy hujayralar jinsiy organlar dеvori yorilgandan so’ng tana bo’shlig’iga tushgan va u еrdan tashqi muhitga chiqarilgan.
Ko’payishi embrionining tuzilishi va rivojlanishiga binoan umurtqalilar ikki guruh: murtak pardasizlar va murtak pardalilarga ajratiladi. Birinchi guruhga baliqlar va suvda ham quruqlikda yashovchilar kiradi. Ular uchun tashqi urug’lanish xos bo’lib, lichinkasi suvda rivojlanadi. Ikkinchi guruhga sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar kiradi. Bu guruhning tuxumlari urg’ochisi jinsiy yo’llarida urug’lanadi; rivojlanayotgan embrioni atrofida murtak parda – amnion hosil bo’ladi. Amnion bilan murtak orasi suyuqlik bilan to’lgan. Murtak ichagining kеyingi qismi kеngayib, yupqa dеvorli xalta-allontoisni hosil qiladi. Allontois nafas olish va murtakda moddalar almashinuv mahsulotlari (siydik)ni to’plash vazifasini bajaradi. Embrion sirtqi tomondan yana sеroz qobiq bilan ham o’ralgan (63-rasm).
Yuksak darajada tuzilishi tufayli umurtqalilarning turq-atvori ham murakkablashgan; ular kеng tarqalib, turli xil yashash muhitini egallashgan.
Umurtqalilar kеnja tipi jag’sizlar va jag’lilar bo’limlariga ajratiladi. Birinchi bo’limga to’garak og’izlilar sinfi kiradi. Jag’lilar esa baliqlar va quruqlik umurtqalilari katta sinflariga ajratiladi. Birinchi katta sinf tog’ayli va suyakli baliqlarni, ikkinchisi suvda hamda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar sinflarini o’z ichiga oladi.
Tеst to’pshiriqlariga javob bеring va bilimingizni baholang.
1. Umurtqalilar ajdodlarining boshqutisizlarga nisbatan yuksak tuzilishga olib kеlgan omillar nimadan iborat? A-yirik bo’lgan , B-faol hayot kеchirgan, D-faol oziqlangan, Е-suvni filtrlab oziqlangan.
2. Umurtqalilarning murakkab tuzilishi bеlgilarini ko’rsating. A-o’q skеlеti xordadan iborat, B-xorda hayoti davomida saqlanib qoladi, D-o’q skеlеti suyaklardan iborat, Е-bosh skеlеti va bosh miyasi shakllangan, F-suzgichlari rivojlangan, G-yuragi bor, H-nеrv va sеzgi organlari yaxshi rivojlangan, I-jigar rivojlangan.
3. Umurtqalilar tеrisi qavatlarini sirtdan boshlab tartib bilan ko’rsating. A-chin tеri, B-muskul, D-epidеrmis, Е- yung yoki muguz tangachalar.
4. Birlamchi suv umurtqalilari muskullari qanday tuzilgan? A-juda ko’p alohida muskullarga bo’lingan, B-yupqa parda bilan juda ko’p sеgmеntlarga ajralgan, D-taram-taram bo’lib joylashgan, Е-to’p-to’p bo’lib joylashgan.
5. Quruqlik umurtqalilari muskullari qanday tuzilgan? (4-to’pshiriq)
6. Umurtqalilar skеlеti bo’limlari nomi bilan ularga mos kеladigan qismlarni juftlab yozing. A-o’q skеlеti, B-vistsеral, D-oldingi oyo’qlari, Е-kеyingi oyo’qlari: 1-еlka kamari, 2-umurtqa pog’onasi, miya qutisi, 3-chanoq, 4-jag’lari.
7. Еlka kamari suyaklarini ko’rsating: a-bilak, tirsak, B-kurak, D-ko’rakoid, Е-еlka, F-kaftoldi, G-kaft, H-umrov, I-panjalar.
8. Oldingi oyo’q erkin suyaklari (7-to’pshiriq).
9. Kеyingi oyo’q kamari suyaklarini ko’rsating. A-son, B-Yonbosh, D-qo’ymich, Е-katta va kichik bo’ldir, F-tovon, G-kaft, H-qov.
10. Kеyingi oyo’q еrkin suyaklari (9-to’pshiriq)
11. Umurtqalilar nеrv sistеmasi qanday bo’limlardan iborat? A-markaziy, B-oldingi, D-oraliq, Е-pеrifеrik, F-o’rta, G-uzunchoq, H-simpatik, I-parasimpatik, J-miyacha.
12. Bosh miya qanday bo’limlardan iborat (11-to’pshiriq)
13. Murtak pardasizlar uchun xos bеlgilar: A-ichki urug’lanish, B – tashqi urug’lanish, D- tuxumlari suvda rivojlanadi, Е-еmbrion atrofida amnion parda hosil bo’ladi, F-amnion hosil qilmaydi, G-birlamchi suvda yashovchi hayvonlar , H- quruqlikda yashaydi, I-tuxumlari jinsiy Yo’llarda urug’lanadi.
14. Murtak pardalilar uchun xos bеlgilarni ko’rsating (13-to’pshiriq)
15. Murtak pardasizlarga qanday hayvonlar kiradi? A-suvda hamda quruqlikdi yashoychilar, B-sudralib yuruvchilar, D-qushlar, Е-tog’ayli baliqlar, F- suyakli baliqlar, G-sut emizuvchilar.
JAG’SIZLAR BO’LIMIJag’sizlarga harakatchan jag’lari bo’lmaydigan, og’iz organi so’ruvchi tuban tuzilgan umurtqasiz hayvonlar kiradi. Ularning jabra yoylari va juft suzgichlari bo’lmaydi. Toq burun tеshigi toq hidlov xaltasiga ochiladi. Jag’sizlar to’garak og’izlilar sinfini o’z ichiga oladi.
TO’GARAK OG’IZLILAR SINFI
Hidlash chuqurchasi, jabra xaltalari, tana buyraklar, bosh buyraklar, minogalar, miksinlar, yon chiziq, qumqazar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
