Buxoro davlat universiteti samadova sarvinoz samad qizi

Milliy g‘oya va ma’naviyatga oid fanlarni o`qitishning 
tarixiy, nazariy, huquqiy va pedagogik asoslari. 
Milliy g‘oya va ma’naviyatning tarixiy ildizlari uzoq 
o‘tmishga borib taqaladi. Aslida ma’naviyat ta’limi mustaqillikdan 
so‘ng joriy etilayotgan bo‘lsada, insonlarning
 
bilimi, ma’rifati va 
ma’naviyatini yuksaltirish masalasi kishilik jamiyati paydo 
1
Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni –millat qilishga xizmat etsin, 
Т., 1998 y 10- bet

---

16 
bo‘lganidan beri davom etmoqda yoki dastlab
 
og‘zaki tarzda, so‘ng 
yozuv paydo bo‘lganidan boshlab esa turli manbalar asosida avloddan 
– avlodga o‘tib kelmoqda. 
Dastlabki yozma manbalarda, jumladan, “Avesto”da “ezgu fikr, 
ezgu so‘z, ezgu amal” zardushtiylik axloqining asosiy qoidasi bo‘lsa, 
“Qur’oni Karim” va Hadisda yuksak ma’naviyat va ma’rifat, 
bilimlilik inson uchun qanchalik zarurligi alohida o‘rin tutadi.
Buyuk allomalarimiz Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Imom 
al - Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, Mirzo 
Ulug‘bek, Alisher Navoiy, jadid ma’rifatparvalik harakati 
namoyandalari Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Alvoniy, Abdurauf
Fitrat, Cho‘lpon kabi mutafakkir zotlarning asarlarida ma’naviyat, 
ma’rifat masalalari, komil insonni tarbiyalash haqida ajoyib fikrlar 
mavjud.
Jadidlar o‘z davrida o‘qitish texnologiyasi, bolalarga mavjud 
bilimlarni qanday yetkazish masalasiga alohida e’tibor qaratadi. Xalq 
pedagogikasiga suyangan ilg‘or ziyolilar milliy an’ana va urf 
odatlarimizga mos keluvchi yangi usuldagi jadid maktablari tashkil 
etish g‘oyasini ilgari suradilar. Ayni paytda ular bu maktablar rus 
tuzem maktablaridan farq qilishi zarurligini ta’kidlaydilar. 
O‘quvchining fikrlashi, tafakkuri o‘z ona tili orqali amalga oshirilishi 
kerakligi, shuningdek, diniy aqidalar qatorida dunyoviy fanlar ham 
o‘qitilishi zarurligini uqtirishadi. Jumladan, Abdulla Avloniyning 
“Insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland daraja beruvchi axloq 
tarbiyasidir. Biz esa avvalgi darsda tarbiya ila dars orasida farq bor, 
dedik, chunki dars oluvchi – beruvchi, tarbiya oluvchi amal qiluvchi 
demakdir. Shuning uchun tarbiya qiluvchi muallimlarning o‘zlari 
ilmlariga omil bo‘lib, shogirdlarga ham bergan darslarni amal ila 
chog`ishtirib o‘rgatmoqlari lozimdir»- degan fikrlari katta ahamiyatga 
ega.
O‘rta asr Sharq allomalari o‘z asarlarida inson faoliyatining ikki 
turi haqida fikr yuritadi. Bu – mehnat va bilish faoliyatidir. Ularning 
fikricha, “bilim – bu biluvchining qalbidagi bilinadigan timsoldir. 
Bilingki, fanni o‘qitish va o‘zlashtirishsiz bilim bo‘lmaydi. O‘qitish – 
bu qalbdan chiqadigan, qalb uchun dolzarb ichki bilishga asoslangan 
etiqod. Bilimlarni o‘zlashtirish – bu bilim shakllarini qalbdan idrok 
etishdir. Bilingki, qalb bilish predmetlari shakllarini uch tomonlama 

---

17 
qabul qiladi: birinchidan, his qilish orqali; ikkinchidan, dalillar orqali; 
uchinchidan, fikr yuritish va mushohada qilish orqali”.
Kaykovusning «Qobusnoma» asarida bilimning foydasi haqida 
quyidagicha yoziladi: «Agar molsizlikdan qashshoq bo‘lsang, aqldan 
boy bo‘lmoqqa say ko‘rguzgilki, mol bila boy bo‘lg‘ondan, aql bila 
boy bo‘lg‘on yahshiroqdir. Neydinkim, aql bila mol jam etsa bo‘lar, 
ammo mol bila aql o‘rganib bo‘lmas. Bilg‘il, aql bir moldirki, uni 
o‘g‘ri ololmas, u o‘tda yonmas, suvda oqmas». 
Milliy g`oya, ma`naviyatga oid fanlarni o`qitilishda mа’nаviy 
mеrоs vа diniy qаdriyatlаrni chuqur o’zlаshtirish millаtimizning o’z-
o’zini аnglаshigа erishish, milliy g’urur iftiхоr tuyg’ulаrini izchillik 
bilаn mustаhkаmlаsh, mustаqillik shаrоitidа milliy g’оya vа milliy 
mаfkurаni shаkllаntirish hаmdа uni хаlqimiz dunyoqаrаshigа 
аylаnishgа, erishish, tа’lim tizimini islоh qilish, kаdrlаr tаyyorlаsh 
milliy dаsturini аmаlgа оshirish аsоsidа bаrkаmоl аvlоdni 
shаkllаntirish, sоg’lоm аvlоd dаsturini аmаlgа оshirish аsоsidа 
jismоnаn bаquvvаt, ruhi, fikri sоg’lоm, iymоn-e’tiqоdi butun, bilimli, 
mа’nаviyati yuksаk, mаrd vа jаsur vаtаnpаrvar аvlоdimizni 
shаkllаntirish, 
milliy-mа’nаviy 
sаlоhiyatimizning 
jаhоn 
sivilizаtsiyasidаgi o’rnini tiklаsh vа bugungi kundа mа’nаviyat, 
mа’rifаt fаn, tехnikа, tехnоlоgiya yutuqlаrini chuqur o’zlаshtirish 
аsоsidа hоzirgi zаmоn umumjаhоn mа’nаviyati tizimi rivоjigа hissа 
qo’shish, yoshlаr mа’nаviyatini milliy istiqlоl g’оyalаri bilаn bоyitib 
bоrish, ulаr оngidа mаfkurаviy immunitеtni kuchаytirish, 
insоniyatning аsrlаr dаvоmidа yarаtgаn vа umumjаhоn mulkigа 
аylаngаn bаrchа bоyliklаrini milliy-mа’nаviy sаlоhiyatimizning 
аjrаlmаs qismigа аylаntirish kаbilаrdir, ma’naviyatning yaxlit soha 
sifatida tan olinishi. Bugungi kunda milliy ma’naviyatimiz asoslarini 
ilmiy-nazariy o’rganish zarurati katta ahamiyatga ega.