|
Analizatorlarda kodlashning xususiyatlari. Kodlash retseptorlardan
boshlanadi, ya‘ni berilayotgan ma‘lum bir turdagi ta‘sirni, shut a;sirni qabul
qilishga moslashgan retseptorlar qabul qiladilar, qabul qilingan fizik yoki
kimyoviy ta‘sirlar organizm qabul qilishi mumkin bo‘lgan nerv ( asab)
impulskariga aylantiriladi. Qabul qilingan ta‘sir, impulslar shunday
o‘zgarishlarga uchraydi va analizatorlar sistemasining keyingi bosqichiga
o‘tkaziladi, u yerga keying o‘zgarishlarga uchraydi va kodning o‘zgarishiga
olib keladi. Ammo, analizatorlarning hech qaysi darajasida ( bosqichida)
impulsning dastlabki holati, shakli qayta tiklanmaydi, ya‘ni dekodlanish
(qayta kodlanish) yuz bermaydi. Shu bilan fiziologiyada kodlash boshqa,
masalan, texnik aloqalar sistemasidagi kodlashdan farq qiladi, qaysiki
ulardaqabul qilib kodlangan impulslar yana dastlabki holatini namoyon
qilishi mumkin, ya‘ni ―dekodlanish‖hodisasi yuz beradi.
Asab kodlashining yana bir xususiyatlaridan biri – kodlarning
ko‘pliligi va yashirinliligidir. Bu degani berilayotgan, qabul qilinayotgan
birtta ta‘sir
(signal) uchun analizatorlarda bir vaqtning o‘zida bir necha nerv (asab)
kodlari shakllanadi (hosil bo‘ladi). Masalan: berilayotgan ta‘sir
intensivligiga nisbatan, alohida neyron kanallarida impulslar chastotasi
kodlansa , neyron qavatlarida qo‘zg‘algan elementlar va ularning
lokalizatsiyasi (adresi) kodlanadi. Analizatorlarning turli daragalarida bu
kodlar o‘zgarishi mumkin, ammo ularning parallelligi saqlanib
qoladi.analizatorlarning yana ikkixususiyatini alohida ta‘kidlash kerakk-ki,
ulardan birinchisi – kodlash va qayta kodlash jarayonlari juda tez sodir
bo‘lishi kerak, bu organizmning tashqi ichki omillardan kelayotgan
impulslar,
ta‘sirlarga
nisbatan
javob
qaytarish
reaktsiyasining
kechikmasligini ta‘minlaydi. Ikkinchidan, neyrofiziologlat tomonidan nerv
kodlarini o‘rganish borasida olib borilgan kuzatishlar shundan dalolat
beradiki, hosil bo‘layotgan kodlar miyaning shaxsiy, o‘zida hosil
bo‘layotgan kodlari emas, balki analizatorlar tomonidan qabul qilinib
organizm uni o‘zlashtira oladigan darajaga keltirishi, kodlashi bilan bog‘liq.
Shuni aytib o‘tish kerakki, hozirga qadar impulslarni aynan qaysi neyronlar
qbul qilib kodlaydi, qaysilari qayta kodlashi hali ham to‘liq o‘rganilmagan.
VI.
Signallarni detektorlash-alohida ta‘sirlar va ularning aniq biologic
ahamiyatini tanlab oluvchi analizning maxsus turi (ko‘rinishi). Bunday
analizni maxsus neyronlar- datektorlar yuzaga keltiradi, ular alohida stimuli
parametrlarni qabul qilishga moslashgan. Masalan; po‘stloq ko‘rish
detektorlari. Ular oq yoki to‘q rangli hoshiyalarning biri ta‘sirida
qo‘zg‘aladi, bu hoshiyalar ko‘rish maydonining ma‘lum qismida, ma‘lum
holatida va qiyaligida joylashgan. Shu hoshiyalarni boshqacha holatda
joylashtirganda esa boshqa detektorlar javob qaytaradilar. Bir belgini turli
tomonlardan farqlay oladigan neyronlar yig‘indisi shu belgining detektsiya
sistemasini belgilaydi.
VII. Obrazlarni
farqlash-
analizatorlarning
oxirgi
va
juda
murakkab
operatsiyasidir.Ular organizmlarning avval duch kelgan obrazlarini u yoki
bu klassifikatsiyaga ajratadi. Bu affaerent signalni barcha oldingi
ma‘lumotlarni qayta ishlash bilan amalga oshadi, bu o‘z navbatida
dataektorlar neyronlari tomonidan qabul qilingan ma‘lumotlarning alohida
va ularning parallel analiz qilinishiu bilan bog‘liq. Obrazni farqlash, ya‘ni
tanib olish miyada ― ta‘sirlovchi modelining‖ shakllanishi va uning boshqa
bir qancha modellardan ajralib turishi bilan shakllanadi. Tanib olish
organizmning qanday ob‘ekt yoki holatda (situatsiya) daligi bilan amalga
oshiriladi. Buning uchun mazsus neyronlar (neyronlar ansambllari- oliy
detektorlar) mavjud bo‘lib, ularni8ng qo‘zg‘alishidan (ta‘sirlanishida)
miyada u yoki bu obraz shakllanadi.aynan sezgilarimiz tomonidan
detektorlar yordamida farqlanishi, tanib olinishi biz kimni lo‘rayotganimizni
yoki tovushidan kim ekanligini , hidning aynan nimaniki ekanligini, va
boshqa bir qator belgilardan retseptorlar yordamida farqlay olamiz.
Tanib olish, ya‘ni signalni, ob‘ektni tanib olish signalning
o‘zgaruvchanligidan qat‘iy nazar amalga oshadi.
Masalan: ba‘zi predmetlarni ularning yoritilishi, holati, bo;yalishi qanaqa
bo‘lishidan qat‘iy nazar ularni farqlaymiz. Qorong‘uda stol ustidagi piyolaga
qo‘limiz tegsa uning rangi, yoritilishidan qat‘iy nazar payola ekanligini
bilamiz. Detektorlar neyronlar yordamida sezib, oliy asab sistemasi po‘stloq
osti zonasida uning obrazi shakllanadi va namoyon bo‘ladi. Bizga avvaldan
tanish bo‘lgan ularning turli tebranishlar, turli to‘lqin uzunliklarida
berilishidan qat‘iy nazar kimga tegishli ekanligini farqlay olamiz. Yoki bir
musiqa tovushini ikkinchisidan xuddi shunday farqlanadi.
Masalan: Komilova.B.O. va Safarova. Z.T.
Rashidov. N.E. va Rahmonov.R.R.
Hasanova.N.M. va Gafarova.S.M. larning ovozlarini yoki
O‘bekiston Respublikasi madhiyasining musiqasi va tanovor.
Yiqoridagi misollarni juda ko‘p keltirishimiz mumkin. Bundan shunday
xulosa kelib chiqadi-ki, qabul qilinayotgan tovush yoki ko‘rilayotgan,
sezilayotgan ob‘ekt haqida nerv sistemasida ma‘limot bor, ya‘ni sensor
obraz mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
