15
Arxeologik belgilar
Ijtimoiy-iqtisodiy
belgilar
Shaharlarning paydo bo‘lishi, shahar atrofida
qishloq manzilgohlarning kopayishi
Ilk davlat
markazining vujudga
kelishi bu -
shaharning
mavjudligi
Turar
joy
manzilgohlarining
oshishi,
manzilgohlarning
hududiy kengayishi, qabrlar
va ularda uchraydigan topilmalarning son va
sifat ko‘rsatgichlari
Aholi soning oshishi
va ijtimoiy
tabahalanishni
ko‘rsatuvchi belgilar
Mehnat qurollarining takomillashuvi, suniy
sug‘orish shahobchalari va kanallarning paydo
bo‘lishi,ekin turlari sonining oshishi
Dehqonchilikning
rivojlanishi
Uy hayvonlari suyaklari sonining oshishi
Chorvachilikning
rivojlanishi
Hunarmandchilik
sohalarining markazlashish
jarayoni,
hunarmandchilik
mahsulotlari
turlarining
oshishi, sifatiy o‘zgarishlar
Hunarmandchilikning
rivojlanishi
Harbiy istehkomlar mavjudligi, qurollarning
takomillashuvi, mudofa inshoatlar, burjlar
Harbiy ishlarning
takomillashuvi
Moddiy madaniyat na’munalari, qadimgi aloqa
yo‘llarining takomillashuvi
Savdo va madaniy
aloqalar
Muhr
Xususiy
mulk,
siyosiy
birlashma
belgisi
Yozuv
Jamiyatning
stivilizastiya darajasi
Temirning kashf etilishi, ishlab chiqaruvchi xo‘jalikning, ayniqsa,
sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikning keyingi rivoji, bir
tomondan, yangi vohalarning o‘zlashtirilishiga,
ikkinchi tomondan,
ko‘proq qo‘shimcha mahsulot yaratish imkonini yaratdi. Bunday
sharoitda kuchliroq bo‘lgan ayrim shahar-davlatlar o‘z atroflaridagi
bir muncha zaif bo‘lgan qo‘shni shahar-davlatlarni o‘zlariga iqtisodiy,
siyosiy jihatdan qaram qilib oladi. Zaifroq shahar-davlatlar o‘zidan
16
kuchli shahar-davlatga o‘lpon to‘lab turishga, zarur bo‘lib qolsa
harbiy kuch bilan yordam berishga majbur edilar.
Shunday qilib, bir nechta shahar - davlatlar konfederatsiyalari -
podshohliklar paydo bo‘ladi. Bunday podshohliklar
siyosiy jihatdan
unchalik mustahkam bo‘lmasada, (sababi, konfederatsiya tarkibidagi
shahar-davlatlar ma’lum muxtor huquqlarini saqlab qoladilar), lekin
ular ulkan hududlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, iqtisodiy jihatdan tez
rivojlanish imkoniga ega bo‘ladilar.
O‘rta Osiyo hududidagi dastlabki podshohliklar Katta Xorazm va
Qadimgi Baqtriya podshohliklari shu tariqa eramizdan avvalgi VIII-
VIIasrlarda paydo bo‘lgan. Ular O‘rta Osiyoning kattagina qismini o‘z
ichiga olgan. Ushbu davlatlar mustaqil rivojlanish jarayoni
ahomoniylar bosqini natijasida eramizdan
avvlgi VI asrda barham
topadi.
Davlatchilik shaklanish jarayonini turli hududlarda turli davrlarda
kechishi, o‘sha joylardagi tabiat, iqlim, yer unumdorligi va shu kabi
xususiyatlar bilan izohlanadi.
O‘rta
Osiyoning
janubiy
hududlarida
davlatchilikning
shakllanishi shimoliy hududlarga qaraganda ertaroq va tezroq boradi.
O‘rta Osiyoning janaubiy qismi (Marg‘iyona, Baqtriya, Parfiya)da
davlatchilikning erta shakllanishi qulay tabiiy sharoit, dehqonchilikda
qo‘lga kiritilgan tarixiy tajriba hamda bu hududlarning davlatchilik
tizimlari bir muncha erta shakllangan. Qadimgi Xorazmda esa bu
jarayon bir muncha boshqacha tarzda kechadi.
Xorazm yuqoridagi
sivilizatsiyalardan uzoqda, Bo‘z-qir madaniyati va ko‘chmanchilar
dunyosi bilan bo‘lgan chegarada joylashgan. Chegarada joylashganligi
sababli ham bu yerda ayriboshlash munosabatlari tez sur’atlar bilan
rivojlanib borgan. Aynan ayriboshlash munosabatlarining rivoji
Xorazmda davlatchilik tizimini shakllantirgan asosiy omillardan
hisoblanadi. Ushbu hududda ilk davlatlar eramizdan avvalgi VII-VI
asrlarda paydo bo‘ladi.
Shimoliy-sharqiy o‘lkalar (Farg‘ona, Choch, Ustrushona)da
davlatchilikning shakllanish jarayoni bir muncha kechroq boshlanadi.
Bu avvalambor iqtisodiy taraqqiyotning pastligi (bu yerlarda
dehqonchilik er.avv. I ming - yillik boshlaridagina paydo bo‘ladi)
bilan
izohlanadi.
Sivilizatsiya
markazlaridan
uzoqdaligi,
bu
hududlarda ko‘chmanchilarning doimiy ravishda o‘troqlashib
borishi
ham ularda davlatchilikning shakllanish jarayonini kechiktirgan
17
omillardan hisoblanadi. Ushbu hududlarda ilk davlatlar er.avv. IV-III
asrlarda paydo bo‘ladi. Ular jumlasiga “Qang‘” va “Dovon”
davlatlarini keltirish mumkin.
Antik davr, ilk va o‘rta asrlarga ta’luqli shaharlar sivilizatsiyasi
arxeologlar
tomonidan
keng
o‘rganilgan va o‘rganilmoqda.
Arxeologik ma’lumotlarga tayanib qadimgi shaharlar tarixi batafsilroq
yoritilib
borilmoqda.
Mustaqillik
-yillarida
shaharlarning
yubiliylarining kehg miqyosda o‘tkazilishi shaharlar tarixini yanada
kenroq yoritilishiga imkon yaratdi. Jumladan: Janubiy Turkmaniston
shaharlaridan - Marg‘iyona, Tohirboy, Cho‘pontepa, Anov
madaniyati; Surxondaryo vohasi
shaharlaridan -Budrochtepa,
Xolchayon
Zartepa,
Kampirtepa,
Katta
tepa,
Mirzaqultepa;
Qarshqadaryo vohasi shaharlari - Shahrisabz, Yerqurg‘on, Kesh, Nasaf;
Samarqand O‘rta Zarfshon shaharlari - Afrosiyob; Buxoro vohasi
shaharlari - Poykand, Katta tuz kon makoni, Zamonbobo madaniyati,
Varaxsha; Xorazm vohasi
shaharlari - Qadimgi Xorazm,
Xazorasp, Mizdahon, Qiyot, Devkesgan qal’a, Xiva; Toshkent
vohasi shaharlari -Toshkent, Nukat, Chochtepa, Qanqa; Farg‘ona
shaharlari - Sho‘rabashot, Qovunchi madaniyati,
Chust madaniyati,
Andijon-Sartepa, Mingtepa; Sirdaryo vohasi shaharlari - Munchoqtepa
yodgorligi, Kultepa, Axsikat, Banokat; Samarqand qo‘yi Zarafshon
Tojikiston shaharlari – Ustrushona, Sug‘d.
O‘rta Osiyo shaharlari arablar bosqinidan so‘ng rivojlanish
darajasi pasaygan bo‘lsada IX asrda o‘z ahamiyatini qayta tikladi.
Somoniylar davrida shaharlar Yaqin va O‘rta sharq mamlakatlari bilan
savdo diplomatik, madaniy aloqalarni olib bordilar. Buyuk ipak yo‘li
ahamiyati ko‘tarildi. IX-XII asrlarda shahar madaniyati yuksaldi.
XIVasrda Temur va Temuriylar davrida shaharsozlik yuqori chuqqiga
chiqdi. Shaharlar obodonlashtirildi bog‘-rog‘lar barpo etildi. Shahar
iqtisodiy va madaniy jihatdan ravnaq topib bordi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
