Buyruq-istak mayli: o‘zbek va ingliz tillarida solishtirma tasnifi

Buyruq-istak mayli: o‘zbek va ingliz tillarida solishtirma tasnifi

Ingliz va o‘zbek tillarida modallik tizimini va uning o‘ziga xos uslubiy jihatlarini o‘rganish, ularni og‘zaki va yozma nutqda qo‘llashning samarali yo‘llarini tadqiq qilish hamda ingliz tilshunosligidagi modallik munosabatlar nazariyasini tahlil qilishdagi muammolar bilan ko‘plab xorij olimlari shug‘ullangan.

Xususan, V.V.Vinogradov, B.A.Serebrennikov, V.N.Yarseva, L.S.Barxudarov til oilalarini o‘rganishgan va ularga qiyosiy jihatdan yondashgan. Ularning izlanishlaridan tushunish mumkinki, ikki til oilalarining bir-biridan ulkan farq qilishiga qaramay, ko‘p o‘xshash va o‘xshash bo‘lmagan tomonlari mavjud. Shuningdek, boshqa qator olimlar — Eun-Ju Noh, M.Ippolito, P.Egre, J.Perner, va E.Rafetseder ingliz tilida shart munosabat gaplarni ikki turga ajratadi: 1) indikativ va 2) subyunktiv.

Mayl kategoriyasi (The category of mood) harakat bilan subyekt orasidagi aloqaning voqelikka munosabatini ko‘rsatadi. Bu aloqa va munosabatning turlicha bo‘lishidan maylning ham bir necha turi bo‘ladi va har bir turga xos ma’nolar maxsus shakllar orqali ifodalanadi. Mayl shakllari fe’llar orqali beriladigan modal ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu modal ma’nolar reallik, faraz, ikkila­nish, istak-xohish kabi ma’nolarni o‘z ichiga oladi.

Ingliz tilida quyidagi mayl kategoriyalari mavjud: aniqlik mayli (the indicative mood), buyruq mayli (the imperative mood), istak-xohish mayli (Subjunctive mood). Aniqlik mayli real borliqqa mos keladigan hara­kat va holatni ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu mayl fe’llar­ning barcha zamon turlarini o‘z ichiga oladi. Bu zamon turlari sodir bo‘layotgan, sodir bo‘lgan va bo‘ladigan harakat yoki holatdan iborat.

Buyruq mayli ikkala tilda ham biror-bir harakatni bajarishga undash ma’nosini ifodalaydi. Muayyan bir harakatni amalga oshirishga undash ma’nosi buyurish, taqiqlash, iltimos kabilardan iborat bo‘lishi mumkin.

Hozirgi zamon ingliz tilida fe’llarning buyruq mayli shakli fe’llarning infinitiv shakli bilan o‘xshash. Faqat infinitiv shakldagi to yuklamasi buyruq maylida tushib qoladi. Masalan, to put a pen — Put a pen!

O‘zbek tilida ham buyruq maylida gap tuzib, solishtirsak: Qo‘y ruchkani! hamda Ruchkani qo‘y! deyish mumkin. Bunda nutq vaziyatiga qarab ikkalasidan birini aytish mumkin. Ammo ingliz tilida bunday usuldan foydalanish semantik va grammatik jihatdan noto‘g‘ri.

Istak-xohish mayli faraz qilinadigan, mumkin bo‘ladigan, xohlanadigan harakatni, ya’ni real borliqdagi harakatlarga zid keladigan harakatni ifodalash uchun xizmat qiladi. Istak mayli Subjunctive Mood: S + SUGGEST + (THAT) + S + SHOULD + V1 formulasi yordamida yasa­lib, o‘zbek tiliga taklif ma’nosida tarjima qilinishi mumkin. Masalan, I suggest that we all go to the concert (Menimcha, biz hammamiz konsertga borishimiz mumkin).

Subjunctive moodning murakkab (analitik) shakllari; yordamchi fe’llarning birikmasi bor. Bular: should / would / might / could va asosiy fe’l keladi.

O‘zbek tilida maylning 5 turi mavjud: buyruq-istak mayli, shart mayli, maqsad mayli, shartli mayl, ijro mayli. Aniqlik mayli aniq harakatni ifodalab, har qanday zamon va nisbatda ishlatilishi mumkin. Masalan, men hozir bir qiziqarli kitobni o‘qiyapman.

Buyruq mayli buyruq va talabni ifodalaydi. Masalan, iltimos o‘qing.

Shart mayli (The Subjunctive mood) noreal harakatni ifodalab, so‘zlovchining voqea-hodisaga his-hayajonli munosabatini ifo­dalashda ishlatiladi. Masalan: U (taklif bildirdiki) savol muhokamasi kechiktirilishini aytdi. He suggested that the discussion of the quistion be postponed. If he were here, he would help us.

Tadqiqot natijasida quyidagi xulosa va tavsiyalarni shakllan­tirish mumkin:

a) chet tili grammatikasidan buyruq-istak maylini o‘rganishda birinchi tilning sintaksis hamda modal fe’llari o‘zaro qiyoslanib o‘rganiladi;

b) chet tilining mayl kategoriyasi mavzusini o‘zlashtirishda uning turli ma’nolarini hisobga olgan holda o‘zlashtirish va uni amalda to‘g‘ri qo‘llash;

d) chet tilidagi modal fe’l­ning birlikni ko‘plik shaklidan ajratishda konteksga e’tibor

berish muhim sanaladi.