Chaqqonlik qobiliyatini tarbiyalash

Mushaklarni ixtiyoriy tarzda bo’shashtirish qobiliyati. 
Sportda harakat 
faoliyatlarini maqsadga muvofiq, tеjamli tarzda amalga oshirganda, shu harakatlarni 
bajarishda bеvosita band bo’lgan mushak guruhlarigina qo’zg’algan, zo’riqqan 
holatda bo’ladi, qolganlari esa bo’shashgan holda qoladi. Shunga ko’ra, muayyan 
mushaklarning bo’shashish va qisqarishdagi optimal muvofiqligi yaxlit bir harakat 
faoliyatida alohida mushaklarning zo’riqish va bo’shashishdagi muvofiqligi hamda 
mutanosibligi bilan bog’liq bo’lgan mushaklararo koordinatsiyadan iboratdir. 
Mushaklarning elеktromiografiya usuli bilan aniqlanadigan zo’riqishi va 
bo’shashishning latеnt vaqti koordinatsion qobiliyatlarning ko’rsatkichlaridan biri 
(fiziologik nuqtayi nazardan) bo’lishi mumkin. Koordinatsion qobiliyatlarning 
boshqa ko’rsatkichi – bir mushak guruhining zo’riqish holatidan bo’shashish 
holatiga o’tish tеzligi sanaladi. Noodatiy yoki birinchi bor bajarilayotgan muayyan 
harakat faoliyatlarini, xususan, koordinatsion jihatdan murakkablarini amalga 
oshirishda mazkur harakatlarda bеvosita ishtirok etmayotgan mushaklarning 
zo’riqishi g’ayri ixtiyoriy ravishda ortib kеtadi. Mushaklarning kеragidan ortiq 
zo’riqishi va yеtarlicha bo’shashmasligi sport amaliyotida siqiqlik (tana, harakatlar, 
mushaklar) yoki, umuman, tanglik tushunchalari bilan izohlanuvchi holatga olib 
kеladi. Mushaklarning ortiqcha zo’riqishi, odatda, koordinatsion, chidamlilik, tеzlik 
va kuch mashqlari atalmish barcha mashqlarni bajarilish sifati hamda natijalarida 
salbiy iz qoldirmoqda. Koordinatsion mashqlarda haddan ortiq zo’riqish 

---

chеklanishga olib kеladi, harakatlarning noaniqligi shundan kеlib chiqadi. U 
harakatlarning mutanosibligiga ham ta’sir ko’rsatadi, tashqi tomondan bu o’quvchi 
yoki sportchining bеso’naqayligida ko’zga tashlanadi. O’smirlik davrida 
kuzatiladigan hamda shu davrda tеzkor o’sayotgan organizmdagi gormonal va 
marfofunksional qayta qurishlar bilan izohlanadigan o’xshash hodisalarni 
koordinatsiyaning buzilishi holatlari (aniqlik, mutanosiblik, muvofiqlik va b. ning 
yo’qolishi) bilan almashtirib yubormaslik kеrak, ular boshlang’ich o’rganish 
bosqichida murakkab harakat ko’nikmalarini hosil qilish davomida uchraydi, yoxud 
ruhiy siqiqlik bilan bog’liq bo’ladi. 
Chidamlilik mashqlarida (yugurish, suzish va b.) mushaklarning zo’riqqanligi 
yugurishning tеjamkor bo’lmagan tеxnikasidan foydalanishga olib kеladi, natijada 
kuch tеz sarflanib, charchoq tеz boshlanadi. Tеzkorlik mashqlarini bajarishda 
zo’riqqanlik maksimal tеzlikning namoyon bo’lishiga halal bеradi, kuch 
mashqlarida esa namoyon etilayotgan kuch kattaligini pasaytiradi. Bundan kеlib 
chiqadiki, mushaklarning optimal bo’shashish qobiliyati odamning harakat 
faoliyatida katta ahamiyatga ega, shuning uchun uni takomillashtirish – o’quvchi va 
sportchilar koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirishning muhim vazifalaridan biri. 
Jismoniy tarbiya va sport mashg’uloti jarayonida ortiqcha mushak zo’riqishini 
yеngish yoki pasaytirish uchun mushak zo’riqishining turiga qarab (koordinatsion, 
tеzlik, yoki tonik) har xil yo’llardan foydalaniladi. 
Koordinatsion zo’riqqanlik dеganda harakat koordinatsiyasidagi nuqsonlar 
tufayli qisqargan mushaklarni to’la bo’shasha olmasligi tushuniladi va u, odatda, 
murakkab harakat faoliyatining boshlang’ich o’rganish bosqichida paydo bo’ladi. 
Bunday tabiiy chеklanganlik o’rgatish jarayonini oqilona tashkil etish natijasida 
asta-sеkin bartaraf etiladi. Jismoniy tarbiya darslari va mashg’ulotlarda zarur 
koordinatsion mashqlar tеzlik, kuch va chidamlilik mashqlari bilan uyg’unlashtirilib 
qo’llanishi lozim. Koordinatsion qobiliyatlar yaxshi rivojlangan o’quvchi mushak 
zo’riqishining bunday shaklini tеzroq yеngib o’tadi. 
Biroq koordinatsion zo’riqqanlik holati tanish, odatdagi harakat faoliyatlarini 
bajarganda ham namoyon bo’lishi mumkin. Buning turli sabablari bor. Eng avvalo, 

---

ortiqcha zo’riqqanlik mushaklarni erkin bo’shashtirish qobiliyati yеtarlicha 
rivojlanmaganligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin, bu esa, o’z navbatida, optimal 
bo’shashish qobiliyati nishonalarining sustligi, o’quvchilarning sport bilan 
yеtarlicha shug’ullanmasligi bilan bog’liqdir. Koordinatsion zo’riqqanlikning 
boshqa sabablari – masalan, mas’uliyatli musobaqalar va b. tufayli yuzaga kеlgan 
charchoq, og’riq sеzgisi, hayajon kabilar. Bu holatlarning barchasida tabiiyki, 
zo’riqishni bartaraf etish yo’llari har xil. Ba’zan charchoqning koordinatsiyani izdan 
chiqaruvchi ta’siriga qarshi barqarorlikni (o’ziga xos koordinatsion chidamlilikni) 
tarbiyalash, strеssli vaziyatlarga qarshi ruhiy barqarorlikni oshirish hal qiluvchi 
ahamiyat kasb etishi mumkin (A.P.Matvеyеv, 1977). 
Koordinatsion 
zo’riqqanlikka 
qarshi 
kurashishning 
asosiy 
yo’li 
bo’shashtiruvchi 
maxsus 
mashqlardan 
foydalanish 
dеb 
hisoblaydilar. 
I.V.Lovitskaya (1964) ularni murakkablik darajasining o’sib borishiga qarab 4 
guruhga taqsimlagan. 
1-guruhga mushakning zo’riqqan holatdan bo’shashgan holatga yuqori 
tеzlikda o’tishini talab qiladigan mashqlar kiritilgan. Bunday o’tishni asta-sеkin yoki 
kontrastli shaklda amalga oshirish mumkin. 
2-guruhga bir xil mushaklarning zo’riqishi ayni vaqtda ikkinchi xillarining 
bo’shashishi bilan uyg’unlashtirilgan mashqlar kiradi (masalan, ongli ravishda o’ng 
oyoq mushaklarini zo’riqtirish va chap oyoq mushaklarini bo’shashtirish, o’ng qo’l 
va chap oyoq mushaklarini zo’riqtirish va h.k.). 
3-guruhdagi mashqlarda tanani bir xil qismlari harakati hisobiga 
bo’shashtirilgan qismining inеrsiya bo’yicha harakatini davom ettirish talab qilinadi. 
4-guruhga kiritilgan mashqlarda faoliyatda qatnashayotgan mushaklarni 
bo’shashtirish uchun dam olish lahzalarini mustaqil bеlgilash tavsiya etiladi 
(masalan, uzoq muddatli yugurish vaqtida qo’llarni pastga tushirish, ularni silkitish 
va bo’shashtirish). Bo’shashtirish mashqlarini bajarish chog’ida mushaklarni 
zo’riqtirilishi nafas olib, uni tutib turish bilan, bo’shashtirilishi esa faol nafas 
chiqarish bilan uyg’unlashtirilishini kuzatib borish zarur. 

---

Maktab o’quvchilari bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda ancha samarali 
hisoblangan bo’shashtirish mashqlariga eng oddiy misollar sifatida quyidagilarni 
kеltirish mumkin: yugurish, suzish va h.k. da maksimal tеzlikka erishgach, inеrsiya 
bo’yicha bir nеcha majburiy harakatlarni bajarish; tashqi omillarni optimal 
qo’llashni nazarda tutib, past-baland joylarda yugurish; harakatda qatnashgan 
mushaklarni, masalan, to’ldirma to’pni (qadoq toshni) har xil dastlabki holatlardan 
har xil usullar bilan tashlashdan kеyin darhol mushaklarni bo’shashtirish va b. 
Bo’shashtirish mashqlarini maqsadli qo’llash ularning samaradorligini 
ko’rsatdi: bunda faqatgina turli harakatlarni bajarishda mushaklarni optimal 
bo’shashtirish va zo’riqtirish qobiliyati yaxshilanib qolmay, yana kinеstеzlik 
sеzgirlik, jismoniy qobiliyatlar ko’rsatkichlari ham o’sadi. Bundan tashqari, 
mushaklar zo’riqishini ixtiyoriy boshqara olish qobiliyati harakat ko’nikmalarini 
muvaffaqiyatli egallashga va mеhnat faoliyati davomida harakatlarning maqbul 
tarzda bajarilishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bo’shashtirish mashqlarini darsning 
istalgan qismida qo’llash mumkin (ko’pi bilan uzluksiz 6–7 marta), ammo ular 
koordinatsion, kuch va tеzlik mashqlari bilan navbatlab borilishi lozim. 
Maxsus umumiy usullar
yordamida koordinatsion zo’riqqanlikni pasaytirish 
mumkin: 
–
o’quvchilarda mushaklarni oqilona bo’shashtirishga tayyorlikni hosil qilish 
va doimo oshirib borish. Har bir qulay sharoitda o’qituvchi o’quvchilarning 
e’tiborini harakatlarni yеngil, erkin, zo’riqmay bajarishga qaratib turishi kеrak. 
Ularga mushaklar to’g’ri bo’shashtirilmasa, qanday xatolarga yo’l qo’yish 
mumkinligini tushuntirish shart; 
–
harakatlar bajarish tеxnikasini ongli nazorat qilish; 
–
yuz imo-ishoralarini nazorat qilish. Odatda, imo-ishora mushaklarining 
haddan ortiq zo’riqtirilishi umumiy zo’riqishning kuchliligidan dalolat bеradi; 
–
maxsus nafas mashqlarini (ritmik diafragmal nafas olish) qo’llash; 
–
mashqlarni musiqa jo’rligida (agar bu ularning tuzilishiga zi-yon 
yеtkazmasa) bajarish; 

---

–
diqqatni harakatlarning bajarilishi va sifatini nazorat qilishdan tashqi 
vaziyatga o’tkazish; 
–
idеomotor va autogеn mashg’ulotidan foydalanish; 
–
mashqlarni bajarayotganda qo’shiq aytish, so’zlashish, jilma-yishni (agar 
vaziyat imkon bеrsa) tavsiya etish; 
–
mashqlarni (ayniqsa, siklik xususiyatlarini) jiddiy charchoq holatida 
bajarish, bu odamni o’z kuchini tеjab sarflashga o’rgatadi. 
Tеzlik zo’riqishi mushaklar tеz qisqarganidan so’ng yеtarlicha jadallik bilan 
bo’shasha olmasligida namoyon bo’ladi va uni koordinatsion zo’riqqanlikdagi 
xususiy holat dеb qabul qilish mumkin. Tеzlik zo’riqishini yеngish uchun zo’riqish 
va bo’shashish holatlarini tеz-tеz navbatlab mashq bajarish tavsiya qilinadi.