Даволаш факультетининг нормал, патологик физиология ва патанатомия кафедраси

Меъда секрециясининг меъда ва ичакка тааллуқли фазалари. Қисқа вақт (8-10 минут) давомида ёлғондан овқатлантириш меъда секрециясини 2-3 соатга қўзғатади, меъдадан шира чиқиши нормал шароитда 6-8 соат ва ундан узоқроқ давом этади. Демак меъдадан шира чиқиш даврини оғиз бўшлиғи билан ҳалқум, шунингдек кўз, бурун ва қулоқ рецепторларининг қўзғалишидан келиб чиқадиган рефлектор таъсир билан тушунтириб бўлмайди. Бундан, меъда секрециясининг бошқа механизми бор, деган хулоса чиқиши табиий. Бу механизм меъ­дага овқат тушгандан кейин секрециянинг меъдага тааллуқли фазасида ва ичакка овқат ўтгандан кейин ичакка тааллуқли фазасида рўёбга чиқади. Оғиз бўшлиғи рецепторлари таъсиротдан маҳрум қилинганда (масалан, овқат итга билинтирмай меъдага фистула орқали киритил­ганда) меъда ширасининг чиқиши шундан гувоҳлик беради. Меъдага гўшт киритилганда секрециянинг латент даври 30 минут ва ундан ортиқ давом этади, ажралган шира эса одатдатича овқат беришдагига қараганда 2-3 баравар кам бўлади. Овқатнинг баъзи турлари гўшт шўрваси, карам суви, сут - ичакка киритилганда меъда безлари секрециясига сабаб бўлади.
Овқат меъдага тушганда меъда безлари секрециясини механик ва химиявий таъсир кўрсатиб қўзғайди, ичакка тушганда эса фақат химиявий йўл билан қўзғайди. Механик таъсиротнинг меъда безларига таъсирини Гейденгайн, кейинчалик А. Айви ва С. И. Чечулин итлар устида ўтказган тажрибаларида, шунингдек И. Т. Курцин одам устида ўтказган тадқиқотларида кўрсатиб берди. Итнинг фистула қўйилган меъдасига резина баллон ёки резина парчалари, ё шиша мунчоқлар киритилса, шиллиқ пардаси механик йўл билан таъсирланиб, меъда безларидан нордон шира чиқади. Бунда секрециянинг латент даври 40-50 минутдан ошади. Одамда механик таъсиротдан кейинги секрециянинг латент даври анча калта бўлиб, қарийиб 5 минутни ташкил этади. Катта ёшли одам меъдасига механик йўл билан (резинка баллон киритиб ва уни ҳаво билан шишириб) бетўхтов таъсир этилганда 1 соатда 100 мл гача шира ажралади. Меъда безларининг қўзғалувчанлиги юқори бўлганда 3 соатда шу йўл билаи 1 л гача шира чиққанини баъзи тажрибаларда кузатишган. Одам меъдасининг шиллиқ пардасига механик йўл билан таъсир этиб олинган меъда шираси таркиби ва хоссалари (кислоталар миқдори ва ҳазм кучи) жиҳатидан рефлектор таъсиротда чиқадиган ширага ўхшайди.
Меъда механик йўл билан таъсирланганда рефлекс йўли билан шира чиқади, бу рефлекс меъда деворидаги механорецепторларнинг таъсирланиши-дан вужудга келади. Адашган нервлар қирқиб қўйилганда бу рефлекс йўқолади. Бундан ташқари, меъда деворига механик йўл билан таъсир этилганда секреция гуморал йўл билан ҳам қўзғалади, чунки бундай таъсирот пилорусда меъда секрециясини қўзғатувчи химиявий модда ҳосил қилади, бу модда эса қонга сўрилиб, кейин без ҳужайраларига таъсир кўрсатади. Меъданинг секретор аппаратига таъсир кўрсатувчи гуморал, химиявий таъсиротлар борлиги Гейденгайн усулида кичик меъдача ажратилган итлар устидаги тажрибаларда исбот этилади. Операция вақтида меъданинг меъдача ажратиладиган қисмини иннервацияловчи толалар (nn. vagus толалари) қирқилгани ва бу қисмининг қон билан таъминланиши сақлаб қолингани учун бу меъдачада шира ажралишининг рефлектор механизми бўлмайди ва фақат гуморал механизм сақланиб қолади.
Меъдачаси ажратилиб, денервацияланган, яъни марказий нерв системаси билан алоқаси узилган итга овқат берилса, кичик меъдачадан шира ажралиши овқатланишдан 30-50 минут кейин бошланади. Катта меъда секрецияси эса эрта бошланади ва катта меъда ҳужайралари секрециясининг интенсивлиги кичик меъдача ҳужайралариникига қараганда анча юқори бўлади. Овқат ҳазм қилишнинг кейинги соатларида катта меъда билан ажратилган меъдача безларидаги секретор процесс интенсивлиги бир хил. Меъдада овқат ҳазм бўлиши вақтида унда вужудга келадиган ва қонга ўтиб меъда секрециясини қўзғатадиган химиявий бирикмалар кичик меъдачадан шира чиқишига сабаб бўлади. Денервацияланган кичик меъдачадан шира чиқиш интенсивлиги биринчи икки соатда камлигига сабаб шуки, секрециянинг бу вақтда муҳим роль ўйнайдиган рефлектор механизми бўлмайди.
Қонда меъда секрециясини қўзғатувчи химиявий моддалар борлиги И. П. Разевков тажрибаларида кўрсатиб берилган. Ит меъдасига гўшт экстракти ёки карам суви қуйилган ёхуд у гўшт ёки сут билан боқилган. Меъда секрецияси авжига чиққанда ит артериясидан 200 мл қон олиб меъда безлари ишламай турган иккинчи итнинг венасига юборишган; қон юборилган иккинчи итда меъда шираси ажрала бошлаган. Шундай қилиб, овқат ҳазм бўлаётган вақтда қонда меъда безлари секрециясини қўзғатувчи моддалар бўлади, ҳолбуки оч итнинг қонида меъда секрециясини қўзғатувчи бундай моддалар йўқ.
Эдкинс назариясига кўра, меъда пилорик қисминииг шиллиқ пардасида физиологик жиҳатдан инактив модда - прогастрин ҳосил бўлади. Овқат ҳазм қилиш маҳсулотлари ёки меъда ширасининг хлорид, кислотаси таъсирида прогастрин физиологик жиҳатдан актив гормон - гастринга айланади. Гастрин қонга ўтиб, у билан меъда безларига келади ва уларни ишга солади (қўзғайди). Дарҳақиқат, пилоруснинг шил­лиқ пардасидан тайёғланган экстракт ҳайвоннинг қонига юборилганда меъда безларидан шира чиқишига сабаб бўлади. Пилорус олиб ташланганда меъда безлари секрециясининг иккинчи фазаси сусайиши ёки бутунлай йўқолиши бу назарияни тасдиқлайди. Пилорус олиб ташлангач узоқ вақтдан кейин меъда секрециясининг гуморал механизми қисман тикланади. Бу, меъда секрециясини қўзғатувчи гуморал модда ҳосил бўладиган жой - пилоруснинг специфиқ роль ўйнашини кўрсатади. Гастриннинг химиявий модда эканлигини 1964 йилда Р. А. Григори аниқлаган. У буқа меъдасининг пилорик қисмидаги шиллиқ пардадан икки полипептидни ажратиб олишга эришди. Булар итнинг териси остига юборилганда меъда секрециясини кучли равишда қўзғайди. Бу полипептид-ларнинг химиявий тузилиши аниқланган. Улардан бири ит ва одамнинг меъда секрециясини қўзғатувчи модда бўлиб, маълум тартиб билан ўзаро бириккан 17 та аминокислота қолдиғидан иборат. Р. А. Григори ва ҳамкорлари гастрин деган актив препаратни химия­вий синтез йўли билан олишди. Ҳайвонга синтетик препарат юборил­ганда меъдадан бирталай нордон шира чиқади, шунингдек меъда ости бези секрецияси кучаяди, меъда ва ичакнинг ҳаракатлантирувчи аппарати қўзғалади. Гастрин меъда секрециясини қўзғатувчи кучли мод­да - машҳур гастаминга қараганда 500 баравар активроқ бўлиб чиқди.
Гистамин - организмда ҳосил бўладиган ва кўпчилик озиқ-овқатда учрайдиган модда. Унинг жуда озгинаси ҳам меъда секрециясини қўзғатади: бунга 1 миллиграммининг ундан бир қисми етарли. Гистамин меъда шиллиқ пардасининг меъда секрециясини қўзғайдиган актив экстрактларидан, шунингдек гўшт ва сабзавот экстрактидай ажратиб олинган. Бу экстрактлардаги гистамин олдинроқ ферментатив йўл билан парчаланган бўлса, экстрактлар меъда безлари секреция­сини қўзғатмай қўяди. Организмда гистаминни парчаловчи фермент - гистаминаза кўпчилик органларда учрайди, меъда билан жигарда эса бўлмайди. Шунинг учун овқат ҳазм қилиш процессида меъдада ҳосил бўлувчи гистамин қонга сўрилиши ва секретор таъсир кўрсатиши мумкин. Гистамин хлорид кислота чиқарадиган қопловчи ҳужайраларни қўзғатади-ю, пепсин ажратувчи асосий ҳужайраларга таъсир этмайди. Шунинг учун қонга гистамин юборилгандан кейин ажралган меъда ширасида юқори концентрацияли хлорид кислота бўлади-ю, ферментлар кам бўлади. Адашган нерв таъсирланганда унинг нерв охирларида ҳосил бўлувчи ацетилхолин гистаминни озод қилади, гистамин эса қопловчи ҳужайраларга таъсир этиб, хлорид кислота секрециясини қўзғатади, деган маълумотлар бор.
Адашган нервлар орқали келувчи импульслар таъсирида пилорик гормон - гастрин ҳам ҳосил бўлиши мумкин (А. Н. Бакурадзе). Бу фактлар меъда секрециясининг биринчи - рефлектор ва иккинчи - гуморал фазалари бир-бирига чамбарчас боғлиқ эканлигини кўрса­тади. Меъдадан шира чиқиши овқатдаги баъзи моддалар таъсирида ҳам қўзғалади. Оқсилнинг ҳазм бўлиш маҳсулотлари, гўшт ёки сабзавотдаги (масалан, карам сувидаги) экстрактив (қайнатилганда эритмага ўтувчи) моддалар қонга юборилганда меъда безларидан шира чиқиши бунга далилдир. Бу моддалар қонга ичакдан ўтади ва меъда секрециясининг учинчи - ичакка тааллуқли фазасида меъдадан шира чиқартиради. Бу фазада ўн икки бармоқ ичак шиллиқ пардасида хосил бўладиган модда - энтерогастрин ҳам меъда секре­циясини қўзғатади. Ичакка тааллуқли фаза мавжудлиги гу­морал таъсирлар туфайли меъ­да безлари секрециясининг узоқроқ давом этишини тушунтириб беради.