kilmaydigan dinlar – Milliy dinlar deb ataladi. Ularga yaxudiylik, xinduiylik, konfutsiychilik,
Bandan tashkari yaxudiylikda messiya – xaloskorning kelishi xakidagi ta`limot keng urin
vazifalarni bajaradi: 1) Duneni kaytadan islok kilgan xolda kurish. 2) Butun yaxudiylarni Sinion
(Kuddus yakinidagi tepalik) atrofida tuplash 3) Ularning barcha dushmanlarini jazolash.
Muso tur togida Yaxve bilan uchrashganda unga 10 ta lavxani tushuntirdi. Ularda ushbu
Yaxudiylikta Sadukiylar, Farziylar, esseylar okimlari bori. Mukaddas ezuvlari – Tora
B) Eramizdan avvalgi 2 ming yilliklar urtalarida Xindstonga Shimoldan erlik axolidan fark
kilgan xalklar kirib kelib, sanskrit tilida gaplashib, uzlarini oriylar (aslzodalar) dep atar edilar.
Ularning mukaddas ezuvi – Vedalar (sanskrit tilida -bashorat) bulib, uz ichiga ibodat, marosim,
falsafiy ta`limotlar, tarixiy axborotlarni olgan. Eramizdan avvalgi 1 ming yilliklarga kelib,
oriylar Xindstonda uz knyazliklariga ega bulib, braxmanlik diniga asos soldi. Braxmanlik
ta`limoti kastalarga asoslangan Braxmanlikning kastachilik asoslari er.avv. V asrlarda yashagan
Xindstonning yarim afsonaviy xukmdori Manu konunlarida mustaxkamlangan. Braxmanlikdagi
ruxning kuchib utish ta`limoti Xindstonning deyarli barcha din va falsafalariga ta`sir etgan.
Eramizdan avv. VI asrda Xindstonda Buddaviylik vujudga keldi. U kasta ta`limotini inkor etib,
braxmanlik va buddaviylik urtasida kurash boshlanib, bu kurashni ifodalovchi xinduiylik yuzaga
keldi. Xinduiylik kupxudolik dini bulib, braxmanlikning asosan uchta xudosi tan olinadi:
1.
koinatni yaratuvchi Braxma.
2.
Dune nizomini ushlab turuvchi Vishnu
3.
Koinatni xalok kilish kudratiga ega Shiva.
V) Kadimgi Xitoyda miloddan avvalgi V-VI asrda Konfutsiy ta`limoti paydo buldi. Xitoy
faylasufi, pedagogi Konfutsiy ta`limot asoschisi. Konfutsiyning falsafiy va axlokiy goyalari
markazida inson, uning akliy va ma`naviy kiefasi, olamdagi xamda jamiyatdagi urni, vazifasi
muammalari turadi. Konfutsiy fikricha olamdagi barcha mavjudot singari insonning takdiri xam
samoviy kudratga boglik. Shuning uchun odamlarning oliy janobligi eki tubonligi, oliy eki past
tabakaga mansubligini uzgartirib bulmaydi. Shuning bilan birga Konfutsiy ideal, olin inson asl,
mard kishi kontseptsiyasini ishlab chikdi. Unga kura odamlar ijtimoiy kelib chikishi eki
jamiyatdagi mavkei orkali emas, balki odamiylik, adolatguylik, xakguylik, samimiyat, farzandlik
izzat xurmati kabi yuksak ma`naviy fazilatlarga erishish tufayli .ksak kamolatga etishuvi
mumkin.
Konfutsiychilikda ijtimoiy axlokiy masala aloxida urin egallaydi.
G) Daosizm aslida falsafiy ta`limot bulib u miloddan avvalgi IV – III asrlarda Xitoyda
paydo bulgan. Uning asosida miloddan avvalgi II asrda daosizm dini shakllanadi. Daosizmning
falsafiy printsiplari «Dao - Denzin» kitobidan baen etilgan. Bu asar utmishdagi Xitoy
donishmandi Lao – Tszi kalamiga mansub. Asarning asosiy tushunchasi «dao» (yul) bulib, u
olamning moxiyati va bosh sababi, dunening turli tumanligi manbai, barcha narsalarning onasi
deb tushunilgan. Bu gue kandaydir yul bulib, atrofni urab olgan olam va barcha kishilar shu yul
bilan borishi lozim. «Dao» diniy mazmun kasb etgan yulgina bulib kolmay, ayni paytda u xaet
tarzi, usuli, printsiplari xam edi. Daosizm dinining asosiy ramzi Dao bulib u osmon xudosi
ramziga yakin, unga kura xar bir baxtier bulishni istagan odam Daoni taniy olishi va u bilan
birlashib ketishi zarur. Daosizmda xaet moxiyati abadiylikka, uz ildizlariga kaytish deb
tushuniladi.
D) Sintoizm yaponlarning an`anaviy milliy dini. U melodiy VI – VII asrlarda shakllangan.
Sintoizm –«xudo yuli» degan ma`noni anglatadi. Sintoizm da buddaviylikning ta`siri juda kuchli,
lekin uz akidalarining soddaligi bilan fark kiladi. Sintoizm ta`limotining asosini imperator
xokimiyatining iloxiyligi tugrisidagi akida tashkil etadi.
Sintoizm dini uzining butun borligi bilan er yuzidagi xaetga karatilgan din. Bu dinda narigi
dune masalalariga kizikish va juda kam. Shuning uchun xam bu dinning moxiyati Yaponiyada
tarixan vujudga kelgan ijtimoiy siesiy tuzumni diniy eritib berishdan iborat bulgan. Bugungi
Yaponiyada dindorlik an`anaviy marosimlarni asosan uy sharoitida ijro etishda namoen buladi.
Ommaviy diniy tadbirlar esa kupchilikni jalb etsa da, u kizikarli tomosha vositasi sifatida
nishonlanadi xalos. Yaponiyada diniy fanatizm, diniy karama karshiliklar yuk. Bular ming yillab
davom etgan ijtimoiy iktisodiy xaet asoslarining tubdan yangilanganligi natijasidir.
