Dáliyller túsinigi Reje: Da`liller tusinigi. Da`liller klasisfikatsiyasi (turleri)

Da`lillerdi jiynaw usillari.
O`zbekstan Respublikasi JPK-sinin` 87-stat`yasi da`lil toplawda wa`killikli organlarg`a to`mendegi usillardi usinadi:
1. Soraw qiliw,
2. Juzlestiriw,
3. Tanip aliw ushin ko`rsetiw,
4. Ko`rsetiwdi ha`diyse juz bergen orinda tekseriw,
5. Alip qoyiw,
6. Tintiw,
7. Ko`zden keshiriw,
8. Guwalandiriw,
9. O`likti eksgumatsiya qiliw,
10. Eksperiment o`tkiziw,
11. Ekspertiza izertlewlerin o`tkiziw ushin ulgiler aliw,
12. Ekspertiza tayinlaw,
13. Na`rseler ha`m hujjetlerdi usiniw,
14. Na`rseler ha`m hujjetlerdi da`liliy ha`m jazba da`lil sipatinda iske qosip qoyiw,
15. Telefon ha`m basqa so`zlesiw qurilmalari arqali alip barilg`an so`zlesiwlerin esitip turiw.
Usinday etip, da`lil toplaw tiykarinan eki da`wirden ibarat:
a) da`lillerdi qidiriw (faktlik mag`liwmatlari qidiriw ha`m olardi tabiw),
b) tabilg`an da`lillerdin` dereklerin aniqlap, olardi nizamda ko`rsetilgen ta`rtipte protsessual formada bekkemlewden ibarat.
Da`lillerdi toplaw toliq, ob`ektiv ha`m biyg`a`rez boliwi lazim. O`zbekstan Respublikasi JPK-sinin` 22-stat`yasinda da`lil - hawazdi emes, ba`lki soraw dawaminda aytilg`an so`zlerdi hawaz jaziwshi arnawli apparat penen jazip aliw. Bul fonogrammada soraw protsessinde berilgen ko`rsetiwler, sawal ha`m juwaplardi, anketa mag`liwmatlarin toliq ra`wishte jazip alinadi.
Jazip aling`an fonogramma o`zi g`arezsiz da`lil kushine iye emes. Fonogramma tek soraw waqtinda duzilgen jazba protokolg`a qosimsha etiledi, sonda g`ana fonogramma protsessual bahag`a iye boladi.
Corastiriwshi shaxs, tergewshi, prokuror ha`m sud tabilg`an yaki keltirip berilgen ha`r bir da`liliy mag`liwmatti toliq tekserip shig`iwi lazim. Bunda olar faktlik mag`liwmatlar jinayat isine baylanisi bar yaki joqlig`in, qanday dereklerden aling`anlig`in aniqlawlari lazim. Derekleri belgisiz bolg`an da`liller jinayat isine qosilmaydi ha`m da`liller esaplanbaydi.
Da`liller jinayat isi ushin a`hmiyetli bolg`an bar halatlar haqqindag`i juwmaqlardi tastiyiqlawshi, qarsiliq bildiriwshi yaki guman astina aliwshi faktler yaki na`rseler haqqindag`i mag`liwmatlardi sa`wlelendirgen jag`dayda g`ana iske baylanisli dep ko`rsetedi.
Da`liller belgilengen ta`rtipte toplang`an ha`m O`zbekstan Respublikasi JPK-sinin` 92-94-stat`yalarinda na`zerde tutilg`an sha`rtlerge muwapiq bolsa g`ana olar maqul dep ko`rsetiledi.
Tekseriw na`tia`jesinde haqiyqatqa muwapiq ekenligi aniqlang`an da`liller isenimli dep esaplanadi.
Toplang`an da`liller da`slepki tergew da`wirinde ha`m sorastiriw da`wirinde isti alip barip atirg`an tergewshi ha`m sorastiriwshi shaxslar ta`repinen bahalanadi ha`m bul bahalaw da`slepki bahalaw dep juritiledi.
Is sudqa jiberilgen son` ha`m birinshi instantsiya sudi ta`repinen da`lillerge berilgen baha - qatan` bahalaw dep aytiladi ha`m is sud ta`repinen nizamg`a tiykar tamam bolsa da sud ta`repinen berilgen qatan` baha o`z kushin jog`altpay qatan` baha esaplana beredi.
Jinayat protsessinde da`slepki tergewdi eki bo`limge bo`liw qabil etilgen. Birinshi bo`lim tergewshinin`, jinayat isi qozg`atip isti o`zin juritiwge qabil qiliwinan tap shaxsti ayiplaniwshi sipatinda iste qatnasiwg`a tartiwg`a shekem bolg`an da`wirdi, ekinshi bo`lim bolsa ayip ja`riya etiwden tap tergew tamanlang`ang`a shekem bolg`an da`wirdi o`z ishine aladi.
Ayiplaniwshi aniq bolmag`an tergewdin` birinshi bo`limnin` mazmuni sotsialliq qa`wipli qilmistin`, yag`niy jinayat ha`diysesinin` juz bergenligin ha`m oni islegen shaxsti aniqlaw za`rurligi menen baylanisli bolsa, tergewdin` ekinshi bo`limnin` mazmuni ayiplaniwshi sipatinda tartilg`an aniq bir shaxstin` ayibin aniqlaw, og`an ayiplawdan qorg`awi ushin imkaniyat jaratip beriw, jinayat isin ashiwi boyinsha ha`mme ma`selelerdi sheshiw menen baylanisli.
Da`slepki tergew - bul tergewshiler ta`repinen nizamda belgilengen ta`rtipte jinayatti tez ha`m toliq ashiw, ayipdardi aniqlaw juzesinen jurgizeltug`in tekseriw ha`reketi.
Da`slepki tergew protsessual waziypa bolip, tek tergewshiler ta`repinen orinlanadi. Da`slepki tergew - jinayatti sudqa shekem aniqlap aliw bolip tabiladi. Tergew aldina qoyilatug`in tiykarg`i talap bul - tergewdi qalis, toliq ha`m ha`r ta`repleme alip bariw lazimlig`i.
Da`slepki tergewdi tergewshiler alip baradi. Tergewshiler turli atta jurgiziledi, yag`niy tergewshiler, ulken tergewshiler ha`m bo`lek a`hmiyetli isler boyinsha tergewshiler.
O`zbekstan Respublikasi JPK-sinin` 35-stat`yasinda ko`rsetilgeninshe, «Jinayat isi boyinsha da`slepki tergewdi prokuratura, ishki isler organlarinin` ha`m milliy qa`wipsizlik xizmetinin` tergewshileri alip baradi».
Jinayat isin tergew protsessinde tergewshi bir qansha protsessual ha`reketlerdi a`melge asiradi.
Tergew ha`reketleri degende, protsessual nizamshiliq penen ta`rtipke saling`an usinday ha`reketlerge aytiladi, bul ha`reketler da`lillerdi toplaw, tekseriw ha`m bekkemlep aliwg`a jo`nelttirilgen iskerlikti a`melge asiriw menen baylanisli ha`reket.
Sorastiriw ha`m da`slepki tergew o`tkiziw protsessinde guman qiliniwshi, ayiplaniwshi uslang`an, soraw qiliw ushin shaqirilg`an, qamaqqa aling`an yaki ma`jburiy keltirilgeninen keyin da`rhal yaki 24 saattan keshiktirilmey soraw qiliniwi kerek.
Sorastiriwshi yaki tergewshi guwani, ja`birleniwshini, guman qiliniwshini ha`m ayiplaniwshini sorastiriw, da`slepki tergew o`tkiziletug`in jayda yaki soraw qiliniw qay jerde bolsa, usi orinda soraw qilinadi. Sud bolsa sud talqilawi jurgizilip atirg`an orinda soraw qiladi.
Sorastiriwshi, tergewshi ha`m sud soraw qiliw aldinan soraw qiliniwshidan onin` familiyasi, ismi ha`m atasinin` ismin, tuwilg`an waqti ha`m tuwilg`an jayin, jasaw jayi ha`m is jayin, lawazimi, ka`sip turi, mag`liwmati, sem`yaliq jag`dayi, sudlang`anlig`i yaki sudlanbag`anlig`in aniqlaw ha`m de mag`liwmatlardi jinayat isindegi yaki soraw qiliniwshinin` jeke hujjetlerindegi mag`liwmatlari menen salistirip ko`riwi yamasa soraw qiliniwshi o`zin kim dep tanistirg`an bolsa, mine usi shaxs ekenligine basqa jollar menen is uyreniliwi lazim.
Soraw qiliniwshig`a istin` og`an belgili bolg`an halatlari haqqinda so`zlep beriwin usinis qiliwi lazim.
Kutilip atirg`an juwapqa tuwridan-tuwri yaki tuwri emes jo`nlesis mazmunindag`i sawallar ko`rsetiwshi sawallar esaplanadi. Ko`rsetiwshi sawallar beriw qadag`an etiledi.
Sorastiriw ha`m da`slepki tergew o`tkiziw protsessinde guman qiliniwshi, ayiplaniwshi uslang`an, soraw qiliw ushin shaqirilg`an, qamaqqa aling`an yaki ma`jburiy keltirilgennen keyin da`rhal yaki 24 saattan keshiktirmey soraw qiliniwi kerek.
Sud tergew ketip atirg`anda sudlaniwshig`a qa`legen waqitta ko`rsetiw beriw huqiqi sud`ya ta`repinen ta`miynleniwi sha`rt. Eger sudlaniwshi qandayda bir sud ha`reketi o`tkizilip atirg`an payitta ko`rsetiw beriw haqqinda qa`lew bildirse, sud og`an usi ha`reketler tamam boliwi menen aq ko`rsetpe beriw ushin imkaniyat jaratadi.
Jinayat isi boyinsha aniqlaniwi lazim bolg`an qandayda bir halatti biliwi mumkin bolg`an ha`r qanday shaxs guwa sipatinda ko`rsetpe beriw ushin shaqiriliwi mumkin.
Guwa ha`m ja`birleniwshi sipatinda to`mendegi shaxslar soraw qiliniwi mumkin emes. Bular:
1. hukim ha`m sheshim shig`ariw protsessinde kelip shiqqan ma`selelerdi ma`sla`ha`txanada sheshiwge tiyis halatlar haqqinda sud`yani ha`m xaliq ma`sda`ha`tshisin,
2. jinayat isi juzesinen o`z waziypalarin orinlawlari na`tiyjesinde o`zlerine belgili bolg`an halatlar haqqinda - qorg`awshini, sonday-aq ja`birleniwshinin`, puqaraliq dawagerdin`, puqaraliq juwapkerdin` wa`kilin,
3. ruwhiy yaki fizikaliq nuqsani sebepli is ushin a`hmiyetli bolg`an halatti tuwri tusiniw ha`m bul haqqinda ko`rsetpe bere aliw uqiplilig`ina iye bolmag`an shaxsti soraw qiliw mumkin emes.
Sonday-aq, a`meldegi JPK-g`a kiritilgen jan`a qag`iydalardan biri, guman qiliniwshinin`, ayiplaniwshinin`, sudlaniwshinin` jaqin qarindaslari guman qiliniwshig`a, ayiplaniwshig`a tiyisli halatlar haqqinda guwa yaki ja`birleniwshi sipatinda tek o`zlerinin` raziliqlari menen soraw qiliniwlari mumkinligi belgilengen.
On alti jasqa jetpegen guwalar yaki ja`birleniwshiler ata-analari yaki basqa nizamli wa`killeri arqali shaqiriladi.
Juzlestiriw tergew ha`reketi bolip, burin soraw qiling`an eki shaxs ko`rsetpeleri ortasinda quramali qarama-qarsiliqlar bolg`anda, bul qarama-qarsiliqlardin` sebebin aniqlaw ushin o`tkiziledi.
Juzlestiriwde guman qiliniwshi, ayiplaniwshi, sudlaniwshi, ja`birleniwshi ha`m guwa soraw qiliniwi mumkin.
Juzlestiriw o`tkiziw waqtinda O`zbekstan Respublikasi JPK-nin` 96-108 ha`m 122-124-stat`yalarinda ko`rsetilgen qag`iydalarg`a a`mel qilinadi. Juzlestirip soraw qiliw aldinan sorastiriwshi, tergewshi yaki sud ma`jilisinde basshiliq qiliwshi ha`r bir soraw qiliniwshidan na`wbet penen olardin` o`z-ara tanislig`i yaki tanis emesligin, o`z-ara qatnasiqlari qanday ekenligin soraydi ha`m juwaplarin tin`laydi.
Tanip aliw ushin ko`rsetiw, guwa, ja`birleniwshi, guman qiliniwshi, ayiplaniwshi yaki sudlaniwshinin` qandayda bir shaxs yaki na`rse haqqindag`i ko`rsetpesin tekserip ko`riw ushin to`mendegi jag`daylarda a`melge asiriladi:
1. Bul ko`rsetiw belgili bir shaxs yaki belgili bir na`rsege baylanisli ekenligin aniqlaw za`rur bolg`anda,
2. Sorastiriwshi, tergewshige yaki sudqa belgili bolg`an ko`plep shaxs yaki na`rseler arasinan ko`rsetiwde sa`wletlep berilgen shaxsti yaki na`rseni tabiw za`rur bolg`anda,
Tanip aliwshi tanip aliw lazim bolg`an shaxs yaki na`rseniin` belgileri, qa`siyetleri haqqinda aldinnan soraw qiliniwi lazim.
Sorastiriwshi, tergewshi qandayda bir tarar jay, xizmet, islep shig`ariw imaratinda yaki o`zge jayda yamasa qandayda bir shaxsda is ushin a`hmiyetli bolg`an na`rse yaki hujjetler bar dep oylaw ushin jeterli mag`liwmatqa iye bolg`an jag`dayda, tintiw o`tkiziwge haqili. Tintiw qidirilip atirg`an shaxsti, sonday-aq o`likti tabiw ushin da o`tkziliwi mumkin.
Alip qoyiw yaki tintiw sorastiriwshi yaki tergewshinin` qararina yamasa sudtin` sheshimine ko`re o`tkiziledi, bunda olar alip qoyiw yaki tintiw o`tkiziwdi sorastiriw organina yaki tergewshige tapsiriwg`a haqili.
Alip qoyiw yaki tintiw o`tkiziwde qalislar, za`rurlik bolg`an jag`dayda qa`niyge ha`m dilmash da qatnasadi.
Alip qoyiw yaki tintiw o`tkiziw protsessinde bul ha`reketler uyinde o`tkizilip atirg`an shaxstin` o`zi yaki hesh bolmag`anda onin` er jetken sem`ya ag`zalarinan birinin` qatnasiwi ta`miynleniwi kerek. Egerde olardin` qatnasiwin ta`miynlewge imkan bolmasa, tiyisli ha`kimlik yaki puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw organinin` wa`kili shaqiriladi.
Tintiw sorastiriwshi yaki tergewshinin` tiykarlandirilg`an qararina muwapiq, prokurordin` sanktsiyasi menen o`tkiziledi. Keshiktirip bolmaytug`in hallarda tintiw prokurordin` sanktsiyasisiz o`tkiziliwi mumkin, lekin bunday halda keyin usi o`tkizilgen tintiw haqqinda jigirma to`rt saat ishinde prokurorg`a xabar etiledi.
Shaxsiy tintiw ha`m alip qoyiw to`mendegi jag`daylarda bo`lek qarar ha`m sheshim shig`arilmastan o`tkiziliwi mumkin:
1. Ja`ma`a`t ta`rtibin saqlawg`a baylanisli minnetti orinlap atirg`an miliyiya xizmetkeri ta`repinen guman qiliniwshini uslaw waqtinda uslaniwshinin` janinda qural barlig`ina yamasa jinayat islegenligin pash qilatug`in da`lillerden qutilmaqshi ekenligine jeterli tiykarlar bolg`anda,
2. Guman qiliniwshi militsiyag`a yaki huqiqti qorg`awshi basqa organg`a alip kelinip oni uslaw haqqinda protokol duzilgende,
3. Ayiplaniwshig`a baylanisli qamaqta saqlaw ta`rizindegi iqtiyat sharasi qollanip atirg`anda, bunda onin` janinda qural, qadag`an etilgen buyimlar yaki hujjetler boliwi mumkin dep oylawg`a jeterli tiykarlar bolg`anda,
4. Shaxs alip qoyiw ha`m tintiw o`tkiziw haqqindag`i qararg`a yaki sheshimge ko`re aliniwi za`rur bolg`an na`rse yaki hujjetlerdi o`x janinda jasirin saqlamaqta dep oylaw ushin jeterli tiykarlar bolg`anda.
Ko`zden keshiriw - tergew ha`reketlerinen biri bolip, bunda tergewshi jinayat izleri, da`liliy da`lillerdi tabiw, ha`diyse islengen jag`daydi ha`m is ushin a`hmiyetli bolg`an basqa halatlardi aniqlastiriw maqsetinde ha`diyse islengen orindi, o`likti, haywanlardi, qorshag`an ortaliqti, imaratlardi, na`rseler ha`m hujjetlerdi ko`zden keshiredi.
Guwalandiriw bo`lek tergew ha`reketleri sipatinda to`mendegi jag`daylarda o`tkiziledi:
1. Adamnin` dedensindegi is ushin a`hmiyetke iye qa`siyet yaki belgilerin, bo`lek belgilerin, onin` fizikaliq rawajlang`anlig`i haqqindag`i mag`liwmatlardi, daqlardi, tirnalg`an, siling`an, qantalaw jaylarin tabiw za`rurligi tuwilg`an jag`daylarda, eger onin` ushin ekspertiza o`tkiziw lazim bolmasa,
2. Ekspertiza o`tkiziwdi talap qilmaytug`in usillardi qollaw joli menen shaxstin` ma`slik ha`m basqa fizologik halatin aniqlaw za`rurligi tuwilg`an jag`daylarda o`tkiziledi.
Ko`zden keshiriw, tanip aliw, tekseriw yaki ekspertizag`a ulgiler aliw ushin o`likti qa`birden shig`arip aliw za`rur bolg`an jag`dayda sorastiriwshi, tergewshi bul haqqinda qarar shig`aradi ha`m prokurordin` sanktsiyasin aladi. Sud eksgumatsiyani sorastiriw organina yaki tergewshige tapsiriwi mumkin bolip, bul haqqinda sheshim shig`aradi.
Sorastiriwshi, tergewshi yaki sud o`likti eksgumatsiya qiliwdi den sawliqti saqlaw organlari menen kelisken halda ha`m o`lik ko`milgen jay wa`kilinin` qatnasinda a`melge asiradi. Eksgumatsiya sorastiriw yaki da`slepki tergew waqtinda a`melge asirilip atirg`an bolsa, qalislardin` qatnasiwi sha`rt. Sud eksgumatsiyani ta`repler qatnasinda a`melge asiradi.
O`likti eksgumatsiya qiliwda sud meditsinasi tarawindag`i qa`niyge vrach, za`rur bolsa, basqa qa`niygeler de qatnasadi. Eger ekspertiza tayinlang`an bolsa, eksgumatsiya o`tkiziwde sud meditsinasi ekspertinin` qatnasiwi sha`rt.
Za`rur jag`daylarda, eksgumatsiyani o`tkiziwge guman qiliniwshi, ayiplaniwshi, sudlaniwshi, sonday-aq o`likti tanip aliw mumkin bolg`an shaxslar tartiliwi mumkin.
Eksgumatsiya ekspertiza qiliw maqsetinde o`tkizilip atirg`an bolsa, ekspertiza o`tkiziw haqqinda qarar yaki sheshim shig`ariliwi lazim. Bunda o`lik ekspertiza mekemesine jo`neltiledi yaki ekspertiza o`lik ko`milgen jaydin` o`zinde o`tkiziledi.
Eksgumatsiyadan ha`m basqa protsessual ha`reketlerden son` o`likti ko`miw o`likti eksgumatsiya qiliw haqqinda qarar yaki sheshim shig`arg`an shaxstin` qatnasinda a`melge asiriladi. O`liktin` ko`milgenligi haqqinda protokol duziledi.
Eksperiment qandayda bir ha`diyseni biliw, belgili ha`reketlerdi orinlaw, qandayda bir ha`diysenin` isleniw imkaniyatin tekseriw, sonday-aq ha`diysenin` juz beriw ha`m izlerinin` qaliw ta`replerin aniqlaw ushin o`tkiziledi.
Tergew eksperimenti tergewshide bar bolg`an ha`r turli dusmallardi ha`m itimalg`a mas bolg`an pikirlerdi teskeriw ushin da o`tkiziliwi mumkin.
Eksperimenti o`tkiziw qararinda eksperiment protsessinde kimler qatnasiwi aniq dizimge aliniwi lazim. Bul tergew ha`reketinde qalislar za`rurli ra`wishte qatnasadi, eger eksperiment protsessinde ko`rsetpeleri tekserilip atirg`an shaxs tiyisli ma`mleket tilin bilmese, ol jag`dayda onin` menen birge dilmash qatnasiwi lazim. Eger tergew eksperimenti payitinda guwa yaki ja`birleniwshinin` jasi 14 ten aspag`an bolsa, bul jag`daylarda pedagog shaqiriladi.
Is boyinsha toplang`an da`liller is ushin a`hmiyetke iye xabarlardi aliw mumkinligine jeterli da`rejede tiykar bola alsa, sorastiriwshi, tergewshi telefon ha`m basqa so`zlesiw qurilmalari arqali so`zlesiwlerin esitip turiw haqqinda qarar shig`ariwg`a haqili.
Telefon ha`m basqa so`zlesiw qurilmalari arqali alip barilatug`in so`zlesiwlerin esitiw keshiktirip bolmas tergew ha`reketleri qatarina kiredi ha`m bul tergew ha`reketlerin sorastiriwshi, tergewshi o`tkiziw huqiqina iye ha`m oni milliy qwa`ipsizlik xizmeti organlari a`melge asiradi.
Telefon ha`m basqa so`zlesiw qurilmalari arqali alip barilatug`in so`zlesiwlerdi esitiw protsessi alti aydan artiq dawam etiwi mumkin emes.
Is ushin a`hmiyetli halatlar haqqindag`i mag`liwmatlardi pa`n, texnika, sanaat yaki ka`sip tarawi boyinsha bilimi bolg`an shaxs o`tkizetug`in arnawli tekseriw arqali aliw mumkin bolg`anda ekspertiza tayinlanadi.
Ekspertiza tayinlaw ha`m o`tkiziw to`mendegi jag`daylarda sha`rt qilip belgilengen.
1. o`limnin` sebebin, jetkizilgen ta`n jaraqatlarinin` qa`siyeti ha`m awirliq da`rejesin,
2. jinsiy baylanista bolg`anlig`in, ha`miledarliq halatin ha`m ha`mileni suniy jol menen tusiriw belgilerin,
3. guman qiliniwshi, ayiplaniwshi, sudlaniwshi, ja`birleniwshinin` jasin, eger bul haqqinda hujjetler bolmasa yaki hujjetler guman tuwdirsa,
4. guman qiliniwshi, ayiplaniwshi, sudlaniwshinin` ustinen meditsinaliq ta`rtiptegi ma`jburlew sharalarin qollawg`a tiyis is, jurgizilip atirg`an shaxstin` ruwhiy ha`m fizikaliq ahwalin ha`m de olardin` nizamsiz qilmisin islep atirg`an payitta o`z ha`reketlerin tusiniw ha`m basqariw uqiplilig`in, jinayat protsessinde ko`rsetiwler beriw ha`m de o`z huqiqdari ha`m nizamli ma`plerin g`arezsiz qorg`ay aliw uqiplilig`i,
5. ja`birleniwshinin`, guwanin` ruwhiy ha`m fizikaliq halatin ha`m de olar is ushin a`hmiyetli bolg`an halatlardi tusiniw, este saqlaw ha`m soraw qilg`anda tusindirip beriw uqiplig`ina iye ekenliklerin, sonday-aq ja`birleniwshinin` jinayat protsessi ha`m de o`z huqiqlari ha`m nizamli ma`plerin g`arezsiz qorg`ay aliw uqiplilig`i,
6. dene ha`m basqa da juqpali keselliklerge shaling`an, sheksiz ishkilikke ha`m na`shebendlikke duwshar bolg`an shaxslardi dawalaw za`rurliligin ha`m imkaniyatlarin,
7. na`shebentlik qurallari ha`m olardin` turleri barlig`in,
8. pul belgileri, qimbatli qag`azlar ha`m basqa hujjetlerdi qa`lbekilestirgenligin,
9. partlawlar, avariyalar ha`m basqa ayiriqsha ha`diyselerdin` texnikaliq sebeplerin aniqlaw za`rur bolg`anda ekspertiza tayinlaw ha`m o`tkiziw sha`rt.