Ega ergash gapli qo`shma gaplar

TO`SIQSIZ ERGASH GAPLI QO`SHMA GAPLAR
To`siqsiz ergash gaplar bosh gapda ifodalangan mazmunga nimadir to`siq bo`lishini ifodalaydi, ammo ergash gapdagi harakat-xolat, belgi-xususiyat bosh gapdagi ish-harakat, xolat,maqsadning yuzaga chiqishiga monelik qilsa ham bosh gapdagi mazmun kutilgan natijaga olib kelmaydi: Marusya qiz bo`lsa-da, ammo yuragida o`nta erkakning o`ti bor.
To`siqsiz ergash gaplarning qismlarini mazmunan ancha mustaqil bo`ladi, shuning uchun ham ularning orasida zidlovchi bog`lovchilar ham ishlatiladi. Shunga ko`ra, ular bog`langan qo`shma gapga ham o`xshaydi. Ammo ergash gap kesimlarining tobe shaklda bo`lishi bilan va bosh gapga mazmunan tobe bo`lgan fikrni ifodalash bilan bog`langan qo`shma gaplardan ajralib turadi.

Ergash gapning kesimi, asosan, shart fe’li yoki sifatdosh orqali ifodalanadi. Bunday holda ergash gapni bosh gapga bog`lash uchun yuklama va ko`makchilar qo`llanadi.

To`siqsiz ergash gapli qo`shma gaplarda quydagicha mazmun munosabatlari ifodalanadi:
Sof to`siqsizlik mazmuni ergash gap kesimi tarkibida ham yoki-da vositalarini qo`llah yo`li bilan ifodalanadi; Ham aslida bog`lovchi bo`lib, to`siqsiz ergash gap kesimi tarkibida yuklama vazifasini o`taydi: Xo`p, yuringlar, ishim zarur bo`lsa ham, avval sizlarni o`z qismlaringizga yuboray…

Ergash gap mazmunini kuchaytirih uchun kesimi tarkibiga-ki bog`lovchisi qo`shiladi yoki ergash gap tarkibida qancha, qanday kabi nisbiy olmoshlar bo`ladi: Ona rozi-uning tunlari o`tsa ham-ki uyqusiz, bedor, istagi shu: uning dilbandi, tinch uxlasin, topmasin ozor.

To`siqsiz ergash gap-ki bog`lovchisi yordami bilan ham bosh gapga bog`lanadi; bu holda ergash gap kesimi takrorlanib, birinchi qismi shart fe’li, ikkinchi qismi aniqlik fe’li orqali ifodalanadi yoki aniqlik fe’lining o`zi bo`ladi: Xotin kishining yuragidan farzand dog`i ketsa ketadiki, bunday gapning alami ketmaydi.

Kesimi (i) shaklli harakat nomi bo`lib, qaramay ko`makchisi bilan birikkan ergash gaplarda ham to`siqsizlik mazmuni ifodalanadi: Mo`min Mirg`oning yigitlari katta g`ayrat ko`rsatishlariga qaramay, dushman son jihatdan ko`p bo`lgani uchun bostirib kela boshladi.

To`siqsiz ergash gap payt munosabatini ifodalashi va ergash gap kesimi sifatdosh shaklida bo`lib-da qo`shimchasi va ham vositasi yordami bilan bosh gapga bog`lanadi: Hatto kun oqqanda Ham… uzoq bir yerda qimirlamay turganday bo`lib ko`rinadi.
Bu xil to`siqsiz ergash gaplarni payt ergash gaplardan farqlamoq zarur. ergash gapning bu turida mazmunigina emas, to`siqsiz ergash gaplarda shart mazmun ottenkasi ham bo`ladi. Bu xil ergash gaplarning kesimi shart fe’li orqali ifodalanadi va bosh gapga sintetik usul bilan bog`lanadi: Quyosh yashiringan bo`lsa-da, kunduzning yorug`i xali so`nmagan tamom so`nmagan edi.
Ergash gap tarkibida hoh bog`lovchisining qo`llanishi to`siqsizlik mazmunini kuchaytiradi: - Chuchvaradan maqsad go`ht yeyish, -deb javob berishga kirishdi,-odam hoh sipoxigarchilik qilsa, hoh eshonlik va duoxonlik, maqsadi: mehnatsiz bir burda non topib, qornini to`yg`izmoqdir.

Ayrim To`siqsiz ergash gaplarda qiyoslash mazmuni bo`ladi: ergash gap va bosh gapdagi bir-biriga qiyoslanadi, ammo ergash gapdagi harakat-holat bo`lishiga qaramay, bosh gapdagi harakat-holat ro`y berishi ifodalanadi. Bu xil to`siqsiz ergash gaplarning kesimi sifatdoshdan bo`lib, bosh gapga bog`lovchi vazifasidagi xolda yoki taqdirda so`zlari yordami bilan bog`lanadi: Qalandarov uni, hamshira turgani xolda, bir kasalni tumanga eltib qo`yishga majbur qilibdi. Qalandarovga darrov uchrash, qanday yo`l bilan bo`lsa ham uni jahlidan tushirish-qarorini bekor qildirishga erishilmagan taqdirda, vaqtincha to`xtatish mumkin edi.

To`siqsiz ergash gapning bu turi bilan bog`lovchisi yordami bilan ham bosh gapga bog`lanadi, bunda ergash gapning kesimi sifatdoshdan bo`ladi: Piyoz yaxshi bo`lgani bilan, narxi arzon, sotilmasdan chorbbozorda bo`pti sarson.

To`siqsiz ergash gapning mazmuni bilan bosh gap orasidagi zidlik, nomuvofiqlik mazmuni ularning kesimlarida ham anglashiladi:

1. 
   To`siqsiz ergash gapning kesimi bo`lishsiz, bosh gap kesimi bo`lishli shaklda: Gaplar eshitilmasa ham, martenchilar bir-birini anglar…
   

2. To`siqsiz ergash gapning kesimi bo`lishli, bosh gap kesimi bo`lishsiz: Quyosh yashiringan bo`lsa ham, kunduzning yorug`i xali tamom so`nmagan edi.

3. Ayrim xollarda to`siqsiz ergash gapning ham, bosh gap ham kesimi bo`lishsiz shaklda kelishi mumkin: Ona ham qancha qistamasin.

4. To`siqsiz ergash gap va bosh gap kesimining bo`lishli shakli ham uchraydi: Xasad to`lqinlari qirg`oqqa ursin.

Kesimlari bir xil shakilda bo`lgan gap qurilmalarida to`siqsizlik mazmuni ayrim gap bo`laklarining ma’nosini va gaplarning umumiy mazmunini bir-biriga zid qo`yish, qiyoslash orqali ifodalanadi.

To`siqsiz ergash gaplarning tarkibida agar, agarcha, garchand, garchi, mabodo kabi vositalar bo`lishi mumkin. Bu vositalar ergash gapning, mabodokabi vositalar bo`lishi mumkin. Bu vositalar ergash gapning bosh gapga bog`lash bilan birga, ergash gap mazmunini bir-biriga keskin zid qo`yish, qiyoslash uchun xizmat qiladi: Garchand tup boshini uzgan bo`lsa ham, barg yozib shivirlab turardi qayin.

To`siqsiz ergash gaplarning mazmuni bosh gapdagi mazmunga zid ekanligini yanada ta’kidlash uchun, bosh gap ammo, har holda va boshqa yordamchilar bilan boshlanadi: Zulfiqorovning xotini eshitib qoldi.

To`siqsiz ergash gapning o`rni asosan bosh gapdan oldin bo`ladi. Ba’zan to`siqsiz ergash gap bosh gapdan so`ng yoki uning orasida keladi. Bu xolatda to`siqsiz ergash gapning ayrim bo`lagiga bog`lanadi, agar ergash gap bosh gapdan so`ng kelsa, uning mazmuni susayadi: Yo`lchi shu choqda, qancha aqchasi bo`lsa ham, berishga tayyor edi.

NATIJA ERGASH GAPLI QO`SHMA GAPLAR.

Bosh gapdan anglashilgan harakat-holat yoki belgi-xususiyatining natijasi, xulosasini ifodalagan ergash gaplar natija ergash gap bo`ladi. Bu xil ergash gaplarning bosh gapidan sabab mazmuni anglashiladi, ergash gap shu sababdan kelib chiqadigan natijani ko`rsatadi. Shuning uchun ham natija ergash gapning o`rni qat’iy bo`lib u xar vaqt bosh gapdan so`ng keladi; Tuynukdan shamol qaytarib o`rayotgan tutun atrofni shunday o`rab olganki, uzoq vaqt hech narsa ko`ra olmay turdim.

Natija ergash gapni bosh gapga biriktirish uchun bosh gap kesimga qo`shilib keluvchi-ki bog`lovchisi qo`shiladi. Shu bilan birga bosh va ergash gapni bog`lash uchun bosh gap tarkibida shu qadar, shu darajada, shunday, shunchalik, chunon, nihoyat kabi ko`rsatish olmohi hamda bog`lovchi so`zlar bo`ladi.
Natija ergash gap bilan bosh gap kesimlarining zamon munosabatida moslik bo`ladi. Mazmunan ergash gap natija ifodalanganligi uchun bosh gapda ifodalangan harakat yoki xolatdan so`ng ro`y berishi zarur. Shunga qaramay, ko`p o`rinlarda ergash gap va bosh gaplarning kesimlari bir xil zamon shaklida bo`ladi. Ammo bu holda ham ergash gap bosh gapning bir xil zamonga oid kesimlardan anglashilgan harakat-holat, xususiyat turli vaqtda bo`lishi ifodalanadi.

Bosh gap tarkibidagi nisbiy olmoshlarining xususiyatiga ko`ra natija ergash gap ikki xil mazmunni ifodalash mumkin: 1) Holat, 2) miqdor-daraja.

1.Bosh gap tarkibida shunday, shundayin olmoshlari qo`llangan o`rinlarda, ergash gap bosh gapdan anglashilgan ma’lum holat yoki ih-harakatining qanday bajarilishi, belgi xususiyatining qanday ro`y berishi, qanday natijalarga olib kelganini ko`rsatadi.
2.Bosh gap tarkibida shuncha, shunchalik, shu qadar, chunon olmoshlari qo`llanganda, ergash gap bosh gaplar anglashilgan harakat yoki holat, xususiyatining ro`y berrishi miqdor-darajasining natijasini ifodalaydi.
Ergash gapning mazmuni bosh gapdan anglashhilgan mazmunining natijasi xulosasi ekanligini yanada bo`rttiribroq ifodalash uchun ergash gaplar xatto, oqibatda, natijada, nixoyat so`zlari bilan boshlanadi.
Ergash gapdagi natija mazmuni bosh gapda tarkibidagi nisbiy olmoshlar aniqlab kelgan so`zlarning ma’nosiga bog`liq. Bunda; 1) natija mazmuni bosh gapdagi biror predmetning xususiyati bilan bog`lanadi. Bunday bosh qurilmalaridagi olmosh ergashib kelgan so`z ot bo`ladi.
2) Ergash gapdagi natija mazmuni belgi-xususiyat ma’nosi bilan bog`lanadi. Bunday olmosh ergashib kelayotgan so`z fe’l, harakat nomi yoki fe’lning turli shakllari bo`ladi. Bu xil natija ergash gapli qo`shma gaplar keng qo`llaniladi.
3) Natija mazmuni harakat-xolda va uning xususiyati bilan bog`lanadi. Bunda olmosh ergashib kelayotgan so`z fe’l, harakat nomi yoki fe’lning turli shakllari bo`ladi. Bu xil natija ergash gapli qo`shma gaplar keng qo`llaniladi.
Natija ergash gap tuzilishiga ko`ra aniqlovchi yoki ravish ergash gaplarga o`xshaydi. Natija ergash gapning aniqlovchi ergash gapdan farqi shundaki, natija ergash gap biror predmetning xususiyati haqida emas, balki undan kelib chiqadigan natija xaqida xabar beradi.
Natija ergash gap ravish gapga o`xshab bosh gapdagi harakat, xususiyatining qanday ravishda bajarilishini emas, balki shu harakatdan kelib chiqadigan natijani ifodalaydi. Quydagi natija ergash gapning mazmuniga diqqat qiling; Bizning tilimiz Navoiyning sozida ulug` qudrat va muazzam ohang yangradiki, hammamiz hayratda qoldik.
Natija ergash gap tuzilishi jihatdan ancha erkin tuziladi. Bosh gap esa ko`pincha yig`iq yoki tarkibi ancha keng bo`lmagan gap shaklida bo`ladi.
RAVISH ERGASH GAPLI QO`SHMA GAPLAR
Ravish ergash gaplar bosh gapda anglashilgan harakat yoki holatning qanday bajarilishi yoxud belgi-xususiyatining qay tarzda ro`y berishini ifodalaydi.
Ravish ergash gapning kesimi (i) b shakli ravishdosh orqali ifodalanishi bilan xarakterlanadi. Ammo kesimi bu xil ravishdoshdan ifodalangan har qanday ergash gap ham ravish ergash gap bo`la olmaydi. Shu bilan birga kesimi ravishdoh bilan ifodalangan ravish ergash gaplarda sabab-natija va payt mazmun ottenkalari ham ifodalanadi. Bunday ergash gap biror sababni bosh gap va undan kelib chiqadigan natijani ifodalaydi yoki ergash gapdan anlashilgan harakat-holatning ro`y berish paytini ko`rsatish ottenkasi bo`ladi.
Ravish ergash gapning kesimi qo`yidagi so`z va shakllar orqali ham ifodalanadi;

1. 
   Ergash gap kesim-cha, -day-dek vositalari bilan yoki holda, yo`sinda kabi bog`lovchi vazifalari so`zlar bilan birikkan sifatdosh bilan ifodalanadi. Bu xil ravish ergash gaplar bosh gapga analitik-sintetik usul bilan bog`lanadi.
   

2. Ravish ergash gap deb bog`lovchisi yordami bilan bosh gapga bog`lanib kesimi aniqlik yoki fe’li orqali ifodalanadi.

   
   
3. 
   Ravish ergash gap bosh gapga–ki bog`lovchisi yordami bilan bog`lanishi mumkin. Bunday ergash gapning bosh gapli tarkibida shunday olmoshi bo`lib ergash gap mazmunan o`sha olmoshga teng bo`ladi.
   

Bu xil ergash gaplar shakldan natija ergash gapga hasm o`xshaydi. Ammo bu holatda ergash gap bosh gapning kesimidan anglashilgan harakat-holatning natijasi bo`lmasdan, bosh gapning kesimidan anglashilgan harakat-xolat qanday tarzda ro`y berishini ko`rsatadi. Bu xil ergash gaplarda ba’zan o`xshatish mazmuni ham bo`ladi. Bunday ergash gaplar bosh gapga analitik usul bilan bog`lanadi. Ravish ergash gapning bu turi bosh gapdan so`ng keladi.

Ravish ergash gap odatda, bosh gapdan oldin keladi. Ba’zan jonli tilda, she’riyatda ergash gap bosh gapdan keyin qo`llanilishi ham mumkin.