Ekologiya va suv resurslarini boshqarish kafedrasi

1 BOB. UMUMIY TUSHUNCHALAR. SUV VA JAMIYAT. 
 
Ekologik  holat  suv  obyekti,  xalqaro  suv  obyekti,  transchegaraviy  suv  obyekti, 
mahalliy  suv  obyekti,  konvensiya,  kelishuv,  shartnoma,  deklaratsiya,  doktrina  va 
boshqalarni mazmuni va mohiyati quyidagilar:  
Transchegaraviy  suv  obyekti  -  Ikki  va  undan  ortik  davlatlar  chegaralarini  kesib 
oʻtadigan yoki shunday chegaralarda joylashgan suv obyektlariga transchegaradosh suv 
obyektlari deb ataladi.Transchagaradosh obyektlar davlatlar oʻrtasida joylashgan boʻlib 
bu  suv  obyekti  biron  dengiz  havzasidagi  davlarlar  umumiy  foydalanilishini  koʻzda 
tutuvchi bogʻlanmagan suvlardir.  
Davlatlararo  suv  havzalari  -  ular  ikki  yoki  undan  ortiq  davlat  ichida  joylashgan 
havzasi (hosil boʻlish joylari, tranzit va tushirish joylari) - bular yer usti va yer osti  suv 
havzalari boʻlishi mumkin, 
Mahalliy  suv  havzalari  -  bular  bitta  davlat  ichida  joylashgan  suv  havzasi  (hosil 
boʻlish, tranzit va tushirish joylari).  
Deklaratsiya-  lot.  deklaratsiya  -  1.  deklaratsiyalar,  hukumat,  partiya  nomidan 
bayonot, asosiy siyosiy, mafkuraviy tamoyillarni tantanali ravishda  e’lon qilish; 2. har 
qanday ma’lumotlarning xabarlari bilan ba’zi hujjatlar sarlavhasi. 
Dialektika-  yunoncha.  dialektika  -  suhbatni  oʻtkazish  san’ati  –  1)  ichki  manbasi 
qarama-qarshi  tomonlarning  birligi  va  kurashida  koʻrinadigan  tabiat,  jamiyat  va 
tafakkur  rivojlanishining  eng  umumiy  qonuniyatlari  haqidagi  fan;  voqelikning 
oʻzgarishi  va  oʻzgarish  nazariyasi  va  usuli;  2)  barcha  narsalar  murakkabligi,  xilma-
xilligi va ziddiyatlari bilan oʻrganiladi. 
Ta’lim-    ta’limot  -  ilmiy  yoki  falsafiy  nazariya,  siyosiy  tizim;  yetakchi  nazariy 
yoki siyosiy printsip. 
Kadastr- frans. kadastr - ma’lumotlar toʻplami, inventarizatsiya, masalan, yer, suv 
kadastri, (tuproqlarning, suvlarning sifatli tarkibi toʻgʻrisidagi ma’lumotlar), soliq (mol-
mulk roʻyxati yoki soliqqa tortish uchun roʻyxat) 

---

 
 
16
 
Canon- gr. Kanon - 1. Asosiy pozitsiya, qoida, norma;  
Konvensiya- lat. konvensiya - bitim, bitim - xalqaro bitim, asosan ba’zi bir maxsus 
masalalarda, masalan. Xelsinki konvensiyasi. 
 
Barchamiz  yaxshi  bilamizki,  suv  hayotimizning  barcha  jabhalarida  muhim  ro’l 
oʻynaydi,  suvning  mavjudligi  bu  sayyoradagi  odamlar,  hayvonlar  va  oʻsimliklar 
hayotining  asosiy  shartidir.  Bizga  kerak  boʻlgan  boshqa  resurslardan  foydalanish  ham  
suv yordamida amalga oshiriladi. Suv har qanday jamiyat, mamlakat yoki sivilizatsiya 
unga  juda  bogʻliq  boʻlgan  ijtimoiy  barqarorlik  va  iqtisodiy  rivojlanishning  muhim 
qismidir. 
Planetamizda  suv  resurslari  teng  taqsimlanmagan,  boʻlib  dunyoning  bir  qismida 
ortiqcha  suv, boshqasida  suv  yetishmasligi  boʻlishi  mumkin. Shuni  ta’kidlash  kerakki, 
har  qanday  mamlakatda,    joyda  yoki  havzada  mavjud  suv  miqdorini  oʻzgartirish 
mumkin emas. 
Lekin, aholining kun sayin koʻpayishi bilan bir qatorda suvga boʻlgan talab oʻsib 
bormoqda,  zamonaviy hayot darajasi esa bogʻdorchilik va dam olish kabi uy ehtiyojlari 
uchun koʻproq suv ishlatilishini talab qilmoqda. Shuningdek, aholining koʻpayishi oziq-
ovqatga boʻlgan ehtiyojni qondirish uchun qishloq xoʻjaligi va chorvachilikni sugʻorish 
uchun koʻproq suv talab qilmoqda. Dunyoning barcha mamlakatlarida qishloq xoʻjaligi 
va  sanoatning  rivojlanishi  sugʻorish  kanallari,  suv  omborlari  kabi  gidrotexnik 
inshootlarni  qurishni  talab  qiladi.  Sanoat,  xususan,  kimyo  sanoati  koʻp  miqdordagi 
suvdan  foydalanadi:  masalan,  neftni  qayta  ishlash,  sintetik  va  qogʻoz  mahsulotlarini 
ishlab  chiqarish.  Shunday  qilib,  suvning  mavjudligi  har  qanday  mamlakatda  qishloq 
xoʻjaligi  va  ishlab  chiqarishni  rivojlantirishda  ham  shart,  ham  cheklovchi  omil 
hisoblanadi. 
Suv  resurslaridan  turli  maqsadlarda  foydalanishni  rivojlanishi  bilan  bir  qatorda 
inson  faoliyati  atrof-muhitga  bevosita  yoki  bilvosita  ta’sir  qiladi.  Tabiiy  resurslardan 
(yer,  suv,  oʻrmon  va  boshqalar)  oqilona  foydalanmaslik  natijasida  kelib  chiqadigan 

---

 
 
17
 
tabiatning  oʻzgarishi,  oʻz  navbatida,  yerlar  degregatsiyasiga  va  choʻllarning  sarhadi 
kengayishga  olib  keladi.  Shahar  va  sanoat  chiqindilarining  mas’uliyatsiz  tashlanishi 
daryolarni katta miqdorda ifloslantirib, kelajakda ularni yaroqsiz holga keltiradi. 
  Sugʻoriladigan  yerlarning    kollektor-drenaj  tarmoqlarini  boʻlmasligi  yoki 
yaroqsiz  holga  kelgani  tuproq  eroziyasiga  va  unumdor  yerlarning  yoʻqolishiga  olib 
kelishi  mumkin.  Oʻgʻitlar  koʻrinishidagi  ortiqcha  kimyoviy  moddalar  suvni  quyi 
oqimdagi foydalanuvchilar uchun halokatli oqibatlarga olib keladi va yer osti  suvlarini 
ifloslantiradi.  Uy  xoʻjaligi,  qishloq  xoʻjaligi  va  ishlab  chiqarishdagi  suvdan  ortiqcha 
foydalanish tufayli dengizga daryolar oqimining  yetib bormasligi yoki kamayishi shoʻr 
suvlarni  tashlagan  holda  daryo  deltasida  suv  muvozanati  buzilishini  koʻrish  mumkin 
boʻladi. 
  Ammo  boshqa  tomondan,  yerdan  notoʻgʻri  foydalanish  natijasida  yuzaga 
keladigan toshqin yuqori mahsuldor yerlarni butunlay yoʻq qilishi mumkin.  
Suvni  bitmas  tugalmas  deb  hisoblovchi  mamalaktlar  bugungi  kunda  fikrlari  xato 
ekanligini  tushungan.  Ishonch  bilan  aytishimiz  mumkinki,  suvning  hozirgi  va 
kelajakdagi  ehtiyojlarini  miqdor  va  sifat  jihatidan  qondira  oladigan  birorta  ham 
mamlakat yoʻq. 
  Suvdan  qanday  jabhada  va  qanday  foydalanish  kerak  boʻlsa,  agar  u  toʻgʻri 
rejalashtirilmagan  va  boshqarilmagan  boʻlsa,  bu  suv  va  boshqa  tabiiy  resurslar  uchun 
yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
  Biroq, ushbu qonunchilikni qabul qilish va tegishli ma’muriyatni oʻrnatish orqali 
ushbu  oqibatlarning  oldini  olish  mumkin,  lekin  aytish  mumkinki,  har  qanday 
mamlakatda  suvni  tejashni  rivojlantirish  asosan  uning  suv  toʻgʻrisidagi  qonunlari 
samaradorligiga bogʻliq. 
  Resurslar  cheklangan  yoki  toʻliq  tugagan  joylarda  talabning  bosimi  suvni 
samaraliroq  ishlatish  mexanizmini  yaratadi  va  mavjud  suvni  unumli  ishlatilishidan 
koʻproq ehtiyojga taqsimlash toʻgʻrisidagi qonunlarni qabul qiladi.