Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

Mahruza 23. CHastota va tok bo’yicha  

avtomatik yuksizlantirish 

 

Elektr  energiyani  asosiy  sifat  ko’rsatkichi  bu  uning  chastotasini 

o’zgarmasligidir  (f



50



0,1 

Gts). 

CHastotani 

o’zgarishi  sinxron 

generatorlar  quvvatini  kamayishi,  generatorni  mahlum  bir  qismini 

o’chirilishi  yoki  istehmolchilar  yuklamalarini  ortishi  sababli  vujudga 

keladi.  Istehmolchilar  yuklamasini  ortishi  generatorni  katta  yuklanishda 

ishlashiga  olib  keladi,  natijada  aylanish  tezligi  kamayadi,  bu  esa  ishlab 

chiqarilayotgan  elektr  energiyani  chastotasini  kamayishiga  olib  keladi. 

CHastotani  nominaldan  kamayishi  ishlab  chiqarilgan  energiyani  sifatini 

‘asaytiradi. Nominal chastotani tiklash uchun istehmolchilarni bir qismini 

uzib  qo’yish  kerak  bo’ladi.  Istehmolchilarni  bundan  avtomatik  ravishda 

uzib qo’yish chastotali avtomatik yuksizlantirish (CHAYu) deyiladi. 

CHAYu qurilmasi quyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak: 



  Aktiv  quvvatni  yetarli  bo’lmasligini  o’ar  qanday  xarakteri  va 

sababidan  qathiy  nazar  elektr  energiya  istehmolchilarini  tarmoqdan 

ajratishi zarur; 



  CHastotani  qisqa  vaqt  davomida  o’am  45  Gts  dan  ‘asayishiga  yo’l 

qo’ymaslik  kerak,  f<47  Gts  chastotada  maksimal  ishlash  vaqti  20 

sek, f<48,5 Gts da esa 60 sekunddan oshmasligi zarur; 



  Elektr  energiya  istehmolchilarini  o’chirishda  birinchi  navbatda 

muo’im bo’lmaganlari o’chirilishi lozim; 



  Energotizim  uzoq  muddat  ishlay  oladigan  darajagacha  chastotani 

tiklash. 

---

 

96 

Elektr  energiya  istehmolchilarini  CHAYu  qurilmasi  bilan  o’chirish 

chastota  f



49



49,2  Gts  gacha  kamayganda  boshlanadi.  Tarmoqdan 

ajratilayotgan  quvvat  umumiy  istehmol  qilinayotgan  quvvatdan  va  uni 

chastotasini  ‘asayishidan  aniqlanadi  va  yuklamani  rostlash  effekti  deyilib 

K koeffitsient bilan xarakterlanadi. 

K



R

n

(%)



f(%)



1,5



2,5 

CHastotani 



f



1%  ‘astlashi  energotizim  umumiy  yuklamasini 



R

n



1,5



2,5%  ga  ‘asaytirishni  talab  etadi.  Energotizimda  aktiv  quvvatni 

yetishmasligidan  chastotani  ‘asayishi  ishlab  chiqarilayotgan  va  istehmol 

qilinayotgan  energiyalar  quvvatlari  tenglashgunga  davom  etadi.  Demak, 

yuklama  aktiv  quvvatini 



R

n

  ‘asayishi  aktiv  quvvat  R

d

  yetishmasligiga 

teng  bo’ladi.  SHuning  uchun  energotizim  chastotasi  nominal  qiymatdan 

(f

n



50 

Gts) 

qandaydir 

f 

qiymatgacha 

kamayganda, 

chastotani 

nominalgacha  tiklash  uchun  tarmoqdan  uzilishi  zarur  bo’lgan  quvvatni 

(R

uz

)  aniqlash  uchun  yuqorida  keltirilgan  ifodadan  foydalanish  mumkin. 

Bu yerda 



f(%)



(50-f)



100



50 



R

n

(%)



R

d

(%)



R

uz

(%)



R

uz



100



R

n.nom

 

bu  yerda  R

n.nom

-energotizim  chastotasi  f



50  Gts  bo’lgandagi  yuklama 

quvvati. 



f(%), 



R

n

(%) va K ni o’isobga olib quyidagini o’osil qilamiz: 

R

uz



(50-f)K



R

n.nom



50 

Avtomatikaning  vazifasi  R

uz

  aniqlash  va  elektr  tahminoti  tizimidan 

ajratishdir. 

CHastota 

meyorlashgandan 

so’ng 

o’chirilgan  istehmolchilar 

avtomatik  qayta  ulanadi  (CHAKU).  CHAYu  qurilmasini  ishga  tushirish 

tarmoq  chastotasini  o’zgarish  tezligi  yoki  IVCH  rusumli  chastota  relesi 

yordamida  chastotaning  absalyut  qiymatiga  bog’liq  xolda  amalga 

oshiriladi. 

Bu  rele  kuchlanish  transformatori  orqali  manbaga  ulanadi  va  shunt 

qarshiligi bilan rostlanadi (3.15-rasm, a). CHAYu va CHA+U qurilmalari 

birga  ishlashi  istehmolchilarning  chastota  meyorlashganda  qayta  ulanish 

vaqtini  tezlashtiradi.  CHAYu  ni  ZAU  bilan  ishlatganda  yolg’on  signal 

bilan ishga tushishini yo’qotadi. 3.15-rasm, b da CHAYu ni CHA+U bilan 

birga  ishlash  sxemasi  keltirilgan.  CHastota  relesi  (RCH)  tarmoqdagi 

chastota  48  Gts  dan  kam  bo’lganda  ishga  tushadi,  yahni  RCH1 

kontaktlarini ulaydi.  

Bunda  vaqt  relesi  RV1  ishga  tushadi  va  uning  kontaktlari  mahlum 

vaqtdan  so’ng  ulanadi.  Oraliq  RO  rele  ishga  tushib  RO1  va  RO2 

kontaktlarini  ulaydi  va  RO3  ni  uzadi.  Bunda  RO4  kontakt  ulanib, 

---

 

97 

istehmolchi  uziladi.  RO2  kontakt  ulanib  RN  relesi  ishga  tushadi  va  RN1 

orqali  o’z-o’zini  blakirovka  qiladi.  RO3  ochiq  bo’lgani  uchun  RV2  ishga 

tushmaydi.  Tarmoq  chastotasi  tiklangandan  so’ng  RCH  va  RV1  relelar 

uziladi  va  RO1,  RO2,  RO4  kontaktlar  o’am  uziladi,  RO3  esa  ulanadi  va 

RV2  ishga  tushadi,  mahlum  vaqtdan  so’ng  L  (oraliq  relesi)  releni  ishga 

tushirib L1 va L2  kontaktlar istehmolchilarni ulaydi. Biroz vaqtdan so’ng 

RV2 K releni uzib qo’yadi. SHunda sxema dastlabki xolatga qaytadi. 

 

 

 

65-rasm. CHastotali avtomatik yuksizlantirish sxemasi. 

 

CHAYu  ning  ikki  xil  usuli  mavjud:  chastotaning  mutloq  qiymati 

bo’yicha  va  chastotani  o’zgarish  tezligi  bo’yicha  CHAYu.  CHAYu  ning 

birinchi  usuli  ko’’incha  sanoat  korxonalarining  elektr  tahminot  tizimida 

qo’llaniladi. 

CHastotaning  mutloq  qiymati  bo’yicha  CHAYu  sxemasi  3.16-

rasmda  keltirilgan.  Sxemani  ishlash  ‘rintsi’i,  mahlum  bir  berilgan 

qiymatdan  chastotani  o’zgarishi  bilan  chastota  relesi  (RCH)  ishga  tushib, 

oraliq  relelari  (RO)  orqali  mahlum  bir  qism  istehmolchilarni  uzib 

qo’yishdan iborat. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

98 

66-rasm. CHastotaning mutloq qiymati bo’yicha CHAYu sxemasi. 

 

Ikkinchi  usul,  yahni  chastotani  o’zgarish  tezligi  bo’yicha  CHAYu 

ning sxemasi 3.17-rasmda keltirilgan. Uning ishlash ‘rintsi’i, chastotaning 

‘asayishi  bilan  istehmolchilarni  mahlum  tartibda  uzishga  asoslangan 

bo’lib,  ko’’incha  energiya  tizimlarida  qo’llaniladi.  CHastotani  ‘asayishi 

bilan  chastota  relesi  (1RCH)  ishga  tushadi  va  birinchi  navbatdagi 

istehmolchilarni  uzish  uchun  oraliq  rele  (1RO)  ga  im’ulg’s  beradi.  SHu 

bilan birga bu ‘aytda oraliq rele (2RO) orqali maxsus elektrodvigatelli vaqt 

relesi (2RV) o’am ishga tushadi. 

 

 

67-rasm. CHastotani o’zgarish tezligi bo’yicha 

CHAYu sxemasi. 

 

Agar  chastotaning  nominal  qiymati  tiklanmasa,  u  xolda  ikkinchi 

chastota  relesi  (2RCH)  ishga  tushib,  keyingi  navbatdagi  istehmolchilar 

oraliq  rele  (3RO)  orqali  uzib  qo’yiladi.  Bundan  keyin  o’am  chastotaning 

nominal  qiymati  tiklanmasa,  u  xolda  elektrodvigatelli  rele  (2RV)  ishga 

tushib, uchinchi navbatdagi istehmolchilar guruo’ini uzib qo’yadi. 

Agar 

yuqorida 

keltirilgan 

istehmolchilar 

navbatma-navbat 

o’chirilganda  o’am  chastota  49-50  Gts  gacha  ko’tarilmasa,  ishga  tushish 

vaqti  eng  ko’’  bo’lgan  vaqt  relesi  (1RV)  orqali  oxirgi  navbatdagi 

istehmolchilar (SO) guruo’i uzib qo’yiladi. 

SHuni o’am  o’isobga olish kerakki, chastota relesi «yolg’on» signal 

sababli  ishga  tushganda  (masalan,  manba  kuchlanishining  qisqa  vaqt 

---

 

99 

o’zgarishi,  qisqa  tutashuv  ‘aytdagi  chastotani  ‘asayishi  va  boshqalar) 

CHAYu qurilmasi ishga tushmasligi kerak. 

CHAYu 

qurilmalari 

orqali 

«noto’g’ri» 

uzib 

qo’yilgan 

istehmolchilarni  elektr  tahminot  tizimini  tiklash  uchun,  3.18-rasmda 

keltirilgan,  chastotali  avtomatik  qayta  ulash  (CHA+U)  sxemalari 

ishlatiladi. 

Bu  qurilmada  ishga  tushish  chastotasi  avtomatik  ravishda 

o’zgaruvchi IVCH-011 rusumli chastota relesi qo’llanilgan. 

CHastotani  ‘asayishi  bilan  chastota  relesi  (RCH)  ishga  tushadi  va 

o’zining kontaktlari orqali vaqt relesini (RV) ishga tushiradi. 

Belgilangan  vaqt o’tgandan  so’ng  vaqt  (VR)  relesi  oraliq  rele  (1RO 

va  3RO)  larni  ishga  tushirish  uchun  im’ulg’s  beradi.  Oraliq  rele  (1RO) 

istehmolchilarni uzish uchun komanda beradi, yahni CHAYu sodir bo’ladi. 

Oraliq  rele  (3RO)  ning  (3RO3)  kontakti  uziladi,  (3RO1)  kontakti 

yo’ilib  chastota  relesini  ustavkasini  o’zgartirishga  signal  beradi,  (3RO2) 

kontakti  yo’ilib,  (R’V)  relesini  ishga  tushiradi.  (R’V)  relesi  (R’V-1) 

kontakti  orqali  oraliq  relesi  (2RO)  ni  ulaydi,  lekin  (2RO)  rele  ishga 

tushmaydi, chunki (3RO3) kontakt ochiq xolda qolgan. 

 

68-rasm. CHAYu qurilmalari orqali «noto’g’ri» uzib qo’yilgan 

istehmolchilarni chastotali avtomatik qayta ulash sxemasi. 

CHastota  nominal  qiymatga  tiklangandan  keyin,  chastota  relesi 

(RCH)  dastlabki  xolatga  keladi  va  oraliq  relelari  (1RO  va  3RO)  uziladi. 

Bunda oraliq relesining (3RO3) kontakti ulanib qoladi va oraliq rele (2RO) 

ishga  tushadi.  Oraliq  relesi  (2RO)  o’zining  kontaktlari  (2RO1  va  2RO2) 

orqali  istehmolchilarni  ulash  uchun  komanda  beradi,  yahni  chastotaviy 

avtomatik qayta ulash sodir bo’ladi. 

Tok  bo’yicha  avtomatik  yuksizlantirish  (TAYu)  bir  liniya  yoki 

transformatorda  buzilish  bo’lganda  boshqa  liniya  yoki  transformatorga 

ulashda  ishlatiladi.  Bunda  transformator  va  liniyaning  ruxsat  etilgan  o’ta 

yuklanishini o’isobga olish kerak bo’ladi. 

---

 

100 

TAYu qurilmalarida vaqt relesi bilan birgalikda ishlovchi tok relelari 

qo’llaniladi. 

Tok bo’yicha yuksizlantirish qisqa vaqtli (masalan ZAU ishlaganda, 

AQU  ishlaganda  va  boshqalar)  va  uzoq  vaqtli  (masalan  tarmoqning 

buzilgan joyini tuzatish) bo’lishi mumkin. 

 

 

Adabiyotlar 

1.  Rojkova  L.D.  S  tantsiya  va  ‘odstantsiyalarning  elektr  asbob 

uskunalari.  O’qituvchi.1986 

2.  Gerasimenko  A.A.  ‘eredacha  i  ras’redelenie  elektricheskoy  energii. 

Uchebnoe ‘osobiya - Feniks, 2008. 

3.  Tyagunov 

M.G. 

Netraditsionnaya 

energetika. 

‘od 

red. 

V.I.Vissarionova. – M. Izd. MEI, 1999. 

4.  Ari’ov  N.M.  Elektr  stantsiyalarni  elektr  jixozlari.  O’quv  qo’llanma. 

SHarq, 2005. 

5.  Obrezkova V.I.Gidroenergetika. M.Energoatomizdat, 2000. 

6.  Sayt: www.energystrategy. ru