Elektr taminoti tizimida Energiya tejamkorligi fanidan mustaqil

---

Elektr taminoti tizimida Energiya tejamkorligi fanidan mustaqil
ish mavzulari
N Mavzu
Baho
Imzo
25 Fotoelementlar
26 Quyosh fotoelement ishlash
prinsipi
27 Biomassa energiyasi
28 Tok kuchi , elektr quvvati
29 Elektr energiyasi ikki stavkali
tarifi
30 Mahsulotning energiya sigimi
31 Kondensatsion issiqlik elektr
stansiyalari

---

25.Fotoelementlar
Fotoelement (foto va element) — oʻziga tushayotgan yorugʻlikni yutib,
elektr toki (fototok) yoki foto elektr yurituvchi kuch hosil qiluvchi elektr
asbob. Ishi fotoelektron emissiya yoki ichki fotoeffekt hodisasiga
asoslangan. Fotoelektron emissiya asosida ishlaydigan Fotoelement
vakuum hosil qilingan yoki gaz toʻldirilgan shisha, yoxud kvars kolba ichiga
joylangan 2 elektrod — fotokatod va anodli elektrovakuum asbobdan iborat.
Fotokatodga tushadigan yorugʻlik oqimi uning sirtida fotoelektron emissiya
hosil qiladi; Fotoelement zanjiri tutashtirilganda unda yorugʻlik oqimiga
monand fototok oqimi vujudga keladi. Gaz toʻldirilgan Fotoelement da
gazning ionlanishi va nomustaqil kuchli razryad hosil boʻlishi natijasida
fototok kuchayadi. Ichki fotoeffekt asosida ishlaydigan Fotoelement
gomogen elektronkovak oʻtishli (r—poʻtishli), yarimoʻtkazgich, geterooʻtishli
yoki metallyarimoʻtkazgich kontaktli yarimoʻtkazgich asbobdan iborat.
Bunday Fotoelementda optik nurlar yutilib, zaryad tashuvchilar
konsentratsiyasi zoʻrayadi va elektr yurituvchi kuch hosil boʻladi.

---

26.Quyosh fotoelementning ishlash prinsipi
Quyosh batareyasi — yarimoʻtkazgichli fotoelementlarga asoslangan
tok manbai; quyosh radiatsiyasi energiyasini bevosita elektr energiyasiga
aylantiradi. Quyosh batareyasi Elementlarining ishlashi ichki fotoeffekt
hodisasiga asoslangan. Dastlabki quyosh elementini 1953—54 yillarda
AQSH olimlari G.Pirson, K.Fuller va D.Chapinlar ishlab chiqishgan.
Quyosh batareyasining quvvati yarimoʻtkazgich materialiga, quyosh
elementining konstruktiv xususiyatiga va batareyadagi elementlar soniga
bogʻliq. Quyosh ele-mentlari tayyorlashda kremniy §1, galliy Oa, mishyak Az,
kadmiy Syo, oltingugurt 5, surma 8, tellur Te asosidagi materiallardan
foydalaniladi. Quyosh batareyasi odatda usti yaltiroq qopla-mali yassi panel
koʻrinishidagi quyosh elementlaridan tayyorlanadi. Batareyadagi quyosh
elementlari soni bir necha ming donagacha, panelining sathi oʻnlab m2, tok
kuchi yuzlab a, kuchlanishi oʻnlab V, generator quvvati bir necha oʻn kVt
gacha boradi.

---

27.Bio massa energiyasi
Sivilizatsiyalashgan dunyo uzoq vaqtdan beri keng integratsiyani
tushunishga kelgan ilgari bog'liq bo'lgan qayta tiklanadigan energiya
manbalarini
(RES)
rivojlantirish
jami,
uglevodorod
energetikasi
zaxiralarining kamayishi bilan global o'zgarish ulardan foydalanish
natijasida iqlim va atrof-muhitga etkazilgan zarar. Borayotgan energiya
tanqisligi sharoitida va sezilarli barcha turdagi energiya narxlarining o'sishi
umuman dolzarbdir energiya resurslarini tejash bo'yicha chora-tadbirlar,
eng so'nggilarini joriy etish yoqilg'i, energiya tejash va oqilona foydalanish
texnologiyalari yoqilg'i, elektr va issiqlik ta'minoti.
Fotoalbom energiya manbalarining cheklangan zaxiralari tufayli vazifa aholi
va sanoatning o'sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish yoqilg'i, elektr va
issiqlik energiyasidan foydalanish zarurligiga olib keldi qayta tiklanadigan
energiya manbalari.
Qayta tiklanadigan energiya manbalari ishlab chiqaradigan manbalardir da
doimiy ravishda mavjud bo'lgan yoki vaqti-vaqti bilan yuzaga keladigan
jarayonlarning asosi tabiat, shuningdek, flora va faunaning hayot tsikllari va
nomlari aks etadigan insoniyat jamiyati hayoti uning paydo bo'lish
manbalari (quyosh, geotermik, gidravlik va boshqalar), tabiiy hodisa
(shamol, to'lqin, to'lqin va boshqalar) yoki energiya tashuvchisi turi
(biomassa,
"meniki"
gaz
va
boshqalar).

---

28.Tok kuchi , elektr quvvati
Tokning kuchi deb, o`tkazgichning ko`ndalang kesim yuzidan vaqt birligi
ichida o`tgan elektr zaryadiga miqdor jihatdan teng bo`lgan fizik kattalikka
aytiladi, yani:
Bunda I –tokning kuchi, q –elektr zaryadi, t – elektr zaryadi o`tishi uchun
ketgan vaqt.
Tok kuchi elektr zaryadi kabi skalyar kattalikdir. SI da tok kuchi amper (A)
hisobida o`lchanadi. Tok kuchi ampermetr bilan o`lchanadi. Ampermetr
zanjirning ko`ndalang kesimi yuzidan o`tayotgan tokning kuchi yo`gonroq
joyidagiga qaraganda katta bo`ladi. Shuning uchun ham, tok kuchidan
tashqari tok kuchining zichligi deb ataluvchi fizik kattalik tushunchasi
kiritiladi
Quvvat — ishning shu ish bajarilgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadigan fizik
kattalik. Agar ish bir tekis bajarilsa, I=A/g formula bilan aniqlanadi; bu yerda
A—/ vaqtda bajarilgan ish. Umumiy holda I=yA/(I; bunda a"A — juda kichik
Sh vaqt ichida baja-rilgan ish. Q. vatt (Vt) larda ifodalanadi. Q.ning tizimdan
tashqari ot kuchi (o.k.) [[deb ataladigan birligi ham mavjud
(1 o.k.=735,499 Vt).

---

29.Elektr energiyasini ikki stavkali tarifi
Ushbu tarmoq mamlakat yoki iqtisodiy rayon miqyosida sanoatni
joylashtirishga muhim taʻsir koʻrsatadi. Bu taʻsir ikki yoʻnalishda sodir
boʻladi. Birinchi yoʻnalish elektr energiyani katta masofaga uzatishdan
iborat. Bu esa mamlakatning barcha xududlarida sanoatni rivojlantirishga
imkon beradi. Ikkinchi yoʻnalish moʻl-koʻl va arzon elektr energiyasi ishlab
chiqaradigan xududlarda energiyani koʻp talab qiladigan sanoat
tarmoqlarini joylashtirishdan iborat. Elektr energiyasini koʻp talab qiladigan
sanoat tarmoqlariga titan, alyuminiy, magniy, sintetik tola, sintetik kauchuk,
sintetik ammiak ishlab chiqarish kiradi. Bir tonna titan ishlab chiqarish
uchun 60 ming kVt/soat, magniy uchun 26 ming kVt/soat, alyuminiy ishlab
chiqarish uchun esa 20 ming kVt/soat elektr energiyasi sarf boʻladi. Demak,
ishlab chiqarilgan maxsulot tan narxining asosiy qismini energetika
harajatlari tashkil qilsa, bunday ishlab chiqarish koʻp energiya talab
qiladigan ishlab chiqarish deb ataladi. Elektr energiyasini kamroq talab
qiladigan tarmoqlarga qora metallurgiya (elektrometallurgiyadan tashqari),
soda va qogʻoz ishlab chiqarish, mashinasozlik, mebel, fanera va
toʻqimachilik sanoati kiradi. Elektr energiyasi sanoatini joylashtirishda
quyidagi omillar hisobga olinadi: a) yoqilgʻi va gidroenergetika resurslari; b)
ishlab chiqarishdagi va elektr energiyani uzatishdagi texnika taraqqiyoti; v)
isteʻmolchining joylashishi.

---

30.Mahsulotning energiya sigimi
Energiya sigʻimi — maʼlum bir texnologik tizim asosida mahsulot ishlab
chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar koʻrsatishning asosiy va yordamchi
texnologik jarayonlari uchun energiya va (yoki) yoqilgʻi sarfi miqdori.
Tizimning energiya sigʻimining raqamli ifodasi tizim tomonidan isteʼmol
qilinadigan energiyaning ushbu tizimning ishlashi natijasini tavsiflovchi
qiymatga nisbatini ifodalovchi koʻrsatkichdir. Koʻpincha energiya sigʻimini
hisoblash uchun quyidagi usullar qoʻllaniladi: kVt-soat / mahsulot birligi
(elektr energiyasi uchun); Gkal/mahsulot birligi (issiqlik uchun); t shartli
yoqilgʻida qayta hisoblangan elektr energiyasi va issiqlik); energiya va
yoqilgʻi xarajatlari/korxona daromadlari.
Elektr sigʻimi — oʻtkazgichning elektr zaryad toʻplash xususiyatini
ifodalovchi elektr kattalik. Miqdor jihatidan yakkalangan oʻtkazgichning
potensialini bir birlikka oʻzgartirish uchun zarur zaryad miqdoriga teng.
Amalda kondensatorlarni parallel, ketma-ket yoki aralash ulash yoʻli bilan
zarur Elektr sigʻimi olinadi.Yakkalangan o'tkazgichning elektr sig'imi -
o'tkazgichdagi
zaryadning
maydon
potensialiga
nisbatiga
teng.
Kondensator sig'imi, zaryadning ya'ni Q ning kuchlanish(U)ga nisbatiga teng

---

31.Kondensatsion issiqlik elektr stansiyalari
Kondensatsion elektr stansiya (KES) — ishi bugʻning kondensatlanishiga
asoslangan va faqat elektr energiyasi ishlab chiqaradigan elektr stansiya.
Ish dvigateli — bugʻ turbinasi. Unda ish sikli bugʻning kondensatlanishi
(suyuqlikka aylanishi) bilan tugaydi (qarang Kondensatsiya). Hosil boʻlgan
kondensat bugʻ qozonita qaytib keladi va qayta ishlatiladi. Kondensatsion
elektr stansiyada suv bugʻining issiqlik energiyasi kondensatsion bugʻ
turbinasida mexanik energiyaga, elektr generatorlarda elektr energiyasiga
aylanadi. Bugʻning boshlangʻich parametrlari (bosimi va temperaturasi) ni
uni turbinaga kiritish oldidan oshirib, ishlatilgan bugʻning oxirgi bosimi va
temperaturasi pasaytirilib, kondensatsion elektr stansiyaning f.i.k. oshiriladi,
Bugʻni qoʻshimcha (orada) qizdirib ham f.i.k.ni oshirish mumkin. Yirik
kondensatsion elektr stansiyada bugʻning boshlangʻich parametrlari —
bosim 13 — 14 MPa va temperaturasi 560— 570°, takomillashganlarida esa
25 MPa va 550—660°, 30 MPa va 650° boʻladi. Ayrim turboagregatlarning
quvvati 800—1300 MVt ga yetadi. Kondensatsion elektr stansiyas.ning
asosiy qismlari: qozon qurilmasi, bugʻ turbinasi va mashina zali, texnik suv
taʼminoti va yoqilgʻi xoʻjaligi, elektr taqsimlash qurilmasi, kuchaytirish
podstansiyasi va boshqa Kondensatsion elektr stansiyas.da koʻmir kukuni,
tabiiy gaz, mazut, oʻtin va boshqa yoqilgʻilar yoqiladi. Atom kondensatsion
elektr stansiyada yoqilgʻi sifatida yadro yoqilgʻisidan foydalaniladi. Yirik
KESlar issiqlik elektr stansiyalari deb ataladi.