|
Eroniy xalqlar
Hind-yevrop tillaridagi oriylar oilasining eroniy tillarida soʻzlovchi, kelib chiqishi umumiy boʻlgan xalqlar. Eroniy xalqlar Yevrosiyo qitʼsidagi eng qadimiy xalqlar oilasidan biri hisoblanadi. Ushbu xalqlarning yuzaga kelishi, eramizdan avvalgi II-mingyillikka borib taqaladi. Eroniy xalqlar rivojlanishi va kichik sub-oilalarga boʻlinishi qadimgi Baqtriya (hozirgi Afgʻoniston, Tojikiston va Oʻzbekiston hududlari) hududida amalga oshgan.Eroniy xalqlarning umumiy soni taxminan 200 million kishini tashkil etadi. Hozirgi paytda Eroniy xalqlar asosan Eron, Afgʻoniston va Tojikiston, qisman Oʻzbekiston, Pokiston, Turkiya, Ozarbayjon, Iroq, Suriya, janubiy Rossiya, Gurjiston va Xitoy hududlarida keng tarqalgan. Ushbu xalqlar eroniy tillarda soʻzlashadi. Eroniy xalqlar tili, madaniyati va tarixi, dunyoda eng koʻp tatqiq qilinadigan ilmiy yoʻnalishlarda biridir. Eroniy xalqlar va turkiy xalqlar tarixi va madaniyati bir-biri bilan chambarchas bogʻliq. Etnogenezi Eroniy xalqlar kelib chiqishi, eramizdan avvalgi II-mingyillikda, Baqtriya va Margʻiyona (hozirgi shimoliy Afgʻonisto va Pokiston, va janubiy Oʻzbekiston v Tojikiston hududlari) hududida keng tarqalgan hind-eron kontinumining inqirozga uchrab barham topishi bilan boshlangan. Ushbu inqiroz oqibatida, hindo-oriylar, mintaniylar va vujudga kelayotgan eroniy xalqlar bir-biridan jugʻrofik va lingvistik tomondan uzoqlashib tarqoq holga kelgan. Eramizdan avvalgi II-mingyillik oxirida, yangi vujudga kelgan eroniy xalqla guruhlarning baʼzilari Oʻrta Osiyo hududlaridan koʻchib oʻtib, Hindukush, Mesopotamiya, Pomir va boshqa hududlarga oʻrnashishadi. Ushbu koʻchishlar oqibatida yanada koʻplab eroniy etnik guruhchalar yuzaga keladi. Hozirgi paytda „eronliklar“ atamasi asosan zamonaviy Eron davlatida „Eronliklar“ terminining hozirgi maʼnolari
yashovchi xalqlarga nisbatan qoʻllaniladi. Shu bilan birga, hozirgi paytda, va asosan undan oldinroq, ushbu atama bilan Eron hududidan bir necha marotaba kattaroq boʻlgan hududlarda yashovchi xalqlar nazarda tutiladi. Ushbu katta oʻlkaga Oʻrta Osiyoning janubiy qismi, Afgʻoniston, shimoliy Pokiston, Iroq va Suriya, shuningdek janubi-sharqiy Turkiya kiradi. Baʼzida ushbu hududlar „Katta Eron“ yoki „Buyuk Xuroson“ deb ataladi.
Hozirgi eroniy xalqlar va ularga qardosh baʼzi turkiy xalqlar vujudga kelishi bir nechta davrlarda yuz bergan: Eramizdagi III-asrda eroniy
koʻchmanchilar dezintegratsiyasi va ularning baʼzi turkiy va slavyan xalqlar bilan assimilyatsiyasi Shimoliy Kavkaz hudularida XIII—XIV asrlarda Moʻgʻullar istilosi va Amir Temur yurishlar oqibatida yangi vujudga kelgan va rivojlanishi toʻxtagan, biroq saqlanib qolgan alanlar etnosining davomchilari — osetinlar vujudga kelishi. Oʻrtafors, keyinroq esa yangi fors tilining butun Katta Eron hududiga tarqalishi va koʻpgina xalqlarning ushbu tilni qabul qilishi. Ushb assimilyatsiya oqibatida fors tilining yangi sheʼva va turlarining vujudga kelishi. Hamadondan Fargʻonaga qadar umuniy fors-tojik tilining vujudga kelishi va ushbu hududlardagi aholining bir-birini tushunishni boshlashi. Tatlarning kichik lingvistik ajraluvi.Kurdlar tomonidan Zagros togʻligi, shimoliy Mesopotamiya va Armaniston togʻligini ekspansiya qilishi va oʻrnashishi.
Daylamiylar tomonidan Kaspiyoldi hudud ekspansiyasi va ushbu
ekspansiya oqibatida zazalar va goʻroniylarning gʻarbga koʻchishi va
kurdlar bilan assimilyatsiyasi. Hozirgi Ozarbayjon hududida eroniy
tillarga mansub ozariy tilining yakun topishi va uning oʻrniga oʻgʻuz-turkiy va eroniy tillardan tashkil topgan ozarbayjon tilining tarqalishi, ozariy tilning esa lat va tolish tillarida chuqur iz qoldirishi. Yarim koʻchmanchi eroniy xalqlarning Goʻrgondan koʻchishi va buning
oqibatida balujlar Balujistonning vujudga kelishi. Pushtunlarning hozirgi Afgʻonistonning gʻarbiy va shimoliy tomonlariga tarqalishi.
Yangi vujudga kelgan turkiy tillarning ekspansiyasi va butun Oʻrta Osiyoda uzoq davom etgan eroniy tojik tilining boshqaruvi tugashi va uning Oʻrta Osiyo janubida va janubi-sharqida, shuningdek shimoliy Afgʻonistonda gegemoniyasi qolishi. Eroniy madaniyatga ega va boshqa turkiy xalqlardan farqli oʻlaroq koʻchmanchi boʻlmagan oʻzbek etnosining vujudga kelishini ham ko'rishimiz mumkin.
Hozirgi eroniy xalqlar- Eng asosiy va katta eroniy xalqlar. Forslarning umumiy soni har xil hisob-kitoblarga koʻra 40 milliondan 90 milliongacha kishini tashkil etadi va asosan Eron, qisman
Afgʻoniston, Turkiya va boshqa davlatlarda keng tarqalishgan. Asosan islom dinining shialik mazhabiga eʼtiqod qilishadi.
Xulosa
Qadimgi Eron o’zning buyuk tarixiga ega davlat bo’lgan. Qadimgi Eron hududida Elam,, Midiya , Ahamoniylar davlatlari hukm surgan. Bu mavjud bo’lgan davlatlar ham o’z tarixiga egadir va bu tarixi haqqida qisqacha ma’lumotlarni o’rganib chiqdik. Qadimgi Eron davlati haqida to’xtaadigan bo’lsak bu davlatning ijtimoiiy—iqtisodiy va ma’naviy hayoti boshqacha edi. Bu hududlarda yashagan xalqlarning ham ongi asta –asta rivojlanib dunyoga boshqacha nazar bilan qaray boshlaydi. Bu hududlarda mavjud bo’lgan davlatlar juda qulay geografik hududda joylashgan edilar..Tarixda ma’lumki geografik joylashuv davlatning rivojlanishiga katta ta’sirini o’tkazardi.Eron huddu aloqa yo’llarida joylashgan bo’lib ,foydali qazilmalarga boy hudud edi .. Odamlar bu yerlarga moslashib o’z svilizatsiyasi bilan yashab kelardi.Ma’llumki har bir davlatning rivvojlanish bosqichi va tanazzul vaqti bo’ladi, bu ta’limotlarga siyosiy ya’ni davlalarning bir birini hududiga ega chiqish yo’lida qilgan hujumlarini taakidlash lozimdir. Bu Haqida biz ,,Avesto’’ dan bilib olishimiz mumkin. Qaddimgi Eron va uni hududida joylashgan Ahammoniylar , Midiyaa va Elam davlatlari boy tarixga ega davlatlardir. Bu davlatlarning tariixini chuqur o’rganib yosh avlodga meros qilib yetkazish kerak .
Do'stlaringiz bilan baham: |
