Эҳтиёж нима? Унинг қандай турлари мавжуд? Эҳтиёжлар бўйича Маслоу пирамидасини тушунтири беринг

96.Ishlab chiqarish rejasining resurslar bilan ta’minlanganligi.
Ishlab chiqarish dasturi hisob-kitob qilingan va quvvatlar tanlangandan so’ng moddiy resurslarga ehtiyoj aniqlanadi. Resurslarga bo’lgan talabni, ehtiyojlarni hisoblash quyidagilar bo’yicha amalga oshiriladi: 

• 
  aylanma mablag’larga talab, ehtiyoj (asosiy va yordamchi materiallar, masalan, xom-ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, ehtiyot qismlar va boshqalar);
  
• 
  uzoq muddatli aktivlarga talab, extiyoj (asosiy ishlab chiqarish fondlari); 
  
• 
  ish haqi to’lovlari uchun mablag’larga talab.
  

Resurslarga ehtiyojni aniqlash uchun determinant (normativ), statistik va empirik (tajriba asosidagi) kabi turli usullar qo’llanishi mumkin. 

Determinant (normativ) usul bilan mahsulot chiqarish uchun resurslarga bo’lgan ehtiyojni aniqlash maqsadga muvofiq. Empirik va boshqa usullardan ta’mirlash-ekspluatatsiya ishlariga materiallar extiyojlarini hisoblashda foydalanish mumkin.


Moddiy zahiralar hajmini aniqlash. Zahiralar asosan ishlab chiqarish jarayonini noma’lum xarakterli xaridlarga bog’liqligini kamaytirish, texnologik ishlov berish bo’yicha kelgusi operatsiyalarni ishlab chiqarish bosqichidagi avvalgi xatolardan mustaqil bo’lishi, shuningdek, xaridorlar talabi barqaror bo’lmagan hollarda tayyor mahsulotning barqaror taklifini ta’minlash uchun mo’ljallanadi. 

Moddiy zahiralarni rejalashtirishda ularning optimal hajmiga rioya qilish kerak, chunki zahiralarning kamayib ketishi mahsulot ishlab chiqarish va sotishda uzilishlarga sabab bo’lishi, ortiqcha zahiralarning to’planib qolishi esa aylanma vositalarning bog’lanib qolishi, kerditorlik qarzlarining ko’payishi, materiallarni olib kelish va saqlash uchun xarajatlarning ortishiga olib kelishi mumkin. Bu esa korxonaning moliyaviy holatini yomonlashtiradi. 

Ushbu vazifani hal qilish uchun korxona zahiralarning belgilangan normasi – moddiy resurslar minimal hajmiga amal qilishi lozim bo’lib, bu resurslar korxonaning to’xtovsiz sur’atlarda ishlashini ta’minlashi lozim bo’ladi. Zahiralar hajmini uchta asosiy omil belgilab beradi:

• 
  kundalik material iste’moli hajmi; 
  
• 
  materiallar sarflanishi xarakteri (iste’molning bir xillik darajasi); 
  
• 
  ikki marta material olib kelish o’rtasidagi vaqt.
  

Korxona aylanma mablag’larini normalashtirish tadbirlari ishlab chiqarish zahiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarishning optimal kattaligi, tayyor mahsulot qoldiqlari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash bilan bog’liq vazifalarni echishga olib keladi.

Ishlab chiqarish zahiralarini normalashtirish, korxonaning uzluksiz faoliyat yuritishini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Agar ishlab chiqarish zahiralari normativlardan past bo’lsa, ishlab chiqarish jarayonining izdan chiqishi, ishchi kuchi va uskunalarning bekor turib qolishi, korxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy ko’rsatkichlari pasayishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan bir paytda, ishlab chiqarish zahiralarining belgilangan norma va normativlardan oshib ketishiga ham yo’l qo’ymaslik kerak, chunki bu mablag’larning «muzlab» qolishiga va natijada korxonaning zarar ko’rishiga olib keladi.

Ishlab chiqarish zahiralari joriy, sug’urta (kafolatli), tayyorlov (texnologik) va mavsumiy turlarga bo’linadi.

Xom-ashyo va materiallar xaridi korxonaning xo’jalik faoliyatida muhim qadam hisoblanadi. Bunda vazifa xarid qilinayotgan materiallar optimal hajmi qanday bo’lishini aniqlashga borib taqaladi, chunki bir martalik xarid qilinadigan materiallar partiyasi qanchalik katta bo’lsa, shuncha ko’p aylanma mablag’larni «bog’lab» qo’yishga to’g’ri keladi va aksincha.

Resurslardan foydalanishni baholash. Biznes-rejani ishlab chiqishda korxonaning resurslardan foydalanishini yoritib berish zarur. 

Gap shundaki, talab qilinuvchi resurslar hajmini aniqlash bu hali rejalashtirishning boshlanishi bo’lib, amaldagi biznesda bu resurslar qanday foydalanilishi muhim ahamiyat kasb etadi.

Natural va qiymat o’lchamidagi amaldagi (o’tgan yilgi) va rejadagi (bashorat qilingan) ko’rsatkichlar resurslardan foydalanishni tavsiflash uchun asos bo’la oladi. Rejadagi ko’rsatkichlarning amaldagi ko’rsatkichlardan ortib ketishi korxonaning resurslardan foydalanish siyosatida ijobiy o’zgarishlar ro’y berganligidan darak beradi. Ishlab chiqarish rejasi ishlab chiqarish jarayonini bayon qilish, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari va resurslar ta’minotini asoslab berish, ishlab chiqarish rejasi ko’rsatkichlarini hisob-kitob qilishni qamrab olishi lozim.
Ishlab chiqarish rejasini ishlab chiqarish quvvatlari bilan ta’minlanganligini asoslab berish, ishlab chiqarish muddatining davomiyligi, ishlov beriluvchi detallar hajmi va operatsiyalar yig’indisi kabi hisob-kitoblarni nazarda tutadi.
Ishlab chiqarish dasturining asoslanganligi moddiy va xom ashyo resurslariga ehtiyojlar bilan mustahkamlanadi. Bunday hisob-kitoblarni ulardan foydalanish samaradorligini, shuningdek, xarid qilish va moliyalashtirish manbalarini hisobga olgan holda amalga oshirish zarur.
97--- Biznes-reja - buaniqvaziyatdabiznesningmohiyati, uniamalgaoshirish, kengaytirilishiaksetadiganxujjat. Kichikbiznesiningasosiymaqsadifoydaolishdir. Rejalashtirilayotganbitimniamalgaoshirisholdidankattamablag‘ ishlatishnivashumablag‘ qanchafoydakeltirishinihisob-kitobqilibchiqishlozim. Biznes-reja u yokibuishlabchiqarishgapulkiritishjoizmi, barcha xarajatlarni qoplaydigan miqdorda daromad olinadimi degan savollarga javobberadi. Shu bilanbirga u funktsional vazifalariga ko’ra ishlabchiqarishni tashkil qilish, texnikavatexnologiyalar, korxonaningmoliyaviyrejalaribilanbog’liqmuhimmasalalarnihalqilishgaqaratiladi.

1. 
   Aytishmumkinki, menejmentvatashkiliy rejani ishlab chiqish biznes-rejaningboshqabo’limlaridanavvalishlab chiqilishi zarur. Gap shundaki har qanday ishning muvaffaqiyatga erishuvini investitsiyalar, moliyaviy, moddiyvaboshqaresurslardantashqari, birinchinavbatdamutaxassislar, o’z kasbining ustalari belgilab beradi. Iqtisodiynazariyaklassiklaridanbiriaytibo’tganidek, insonsiz, uningmehnativaresurslargaqo’ltekkizishisizharqandayresurs, harqandaynarsa «o’lik» narsabo’libqolaveradi. Amaliyotda, ayniqsa, biznessohasidabittamutaxassisningaql-idrokivatopqirligibirguruhodamlargaqaragandako’proqfoydakeltirishimumkin, korxonatuzilmasidagiqo’shimchabirlikesahalimoskeluvchimuvaffaqiyatnianglatmaydi, uninguchunulkanistiqbollarnikafolatlamaydi. Shuninguchun ham mazkurbo’limnitayyorlashdaishlabchiqarishrejasiniasoslabberish, korxonaquvvatlarinihisob-kitobqilish, zarur moddiy va boshqa resurslarni aniqlashdagi kabi katta mahorat va malaka talab qilinadi.
   
2. 
   98---Moliyaviyrejabubiznes-rejaningyakunlovchibo’limidir. Undakorxonafaoliyatinimoliyaviyta’minlashhamdamavjudpulmablag’laridanjoriymoliyaviyaxborotvamahsulotnisotishbashoratlariasosidaengsamaralifoydalanishmasalalariko’ribchiqiladi. Aynanshubo’limdan investor yokibankirolishmumkinbo’lganfoydamiqdorini, qarz beruvchi esa potentsial qarz oluvchining o’z qarzini qaytarish uchun imkoniyatlarinibili bolishi mumkin.
   Moliyaviyrejabiznes-rejaningboshqabo’limlaridakeltirilganma’lumotlargazidkelmasligilozim. Moliyaviyrejadaginomutanosibliklarmoliyachimutaxassislarningmalakasikamligidanyokiinsofsizligidandarakberadi. Sifatsiztayyorlanganmoliyaviyrejanoto’g’rixulosachiqarishgavakorxonanufuzinipasaytirishgaolibkelishimumkin.
   Moliyaviyrejadamoliyaviyresurslar (kapital) qachon, qaerdavanimamaqsaddasarflanishi, biznesningmuvaffaqiyatgaerishishiuchunkorxonaoldidaturganmaqsadlarbatafsilyoritibberiladi. Boshqachaqilibaytganda, nafaqatxarajatlar, balkidaromadlarvaboshqamoliyaviytushumlar ham ko’rsatiladi. Ko’ngildagidektayyorlanganmoliyaviyrejadankorxonazahiralarinibaholashvajalbqilish, moliyaviybarqarorliknimustahkamlashuchunfoydalanishmumkin.
   Moliyaviyrejaningshungao’xshashan’anaviyrejalardanfarqishundaki, u bozordagivaziyatnito’laligicha, xususan, fond bozoridagivaziyatni ham hisobgaolishnimajburiyqilibqo’ygan. Moliyaviymuhitto’g’risidagito’liqaxborotningmavjudligibiznesdamuvaffaqiyatgaerishishuchunmuhimzamintayyorlaydi. Biroq, ayrimaxborotlaretishmayotgan, bozorto’liqo’rganibchiqilmagan, ishlabchiqarishmasalalariningba’zilarioxirigachaishlabchiqilmaganbo’lsa ham, biznes-rejaningushbubo’limibaribirtuzilishilozim. Bundaengkattama’nomoliyaviyko’rsatkichlardabo’lib, ularkorxonaningmoliyaviybarqarorligini ta’minlaydi va bir vaqtning o’zida investitsiya, tashkiliy va texnik qarorlar qabul qilishda foydali bo’ladi.
   Moliyaviy rejabiznes-rejabilanbirxil muddatga ishlab chiqiladi. Mavjud tavsiyalarga ko’ra uni 3-5 yilgaishlabchiqishma’qul. Bunda dastlabki yil uchun rejadagi ko’rsatkichlarni oylar bo’yicha, ikkinchiyiluchunchoraklarbo’yichavakeyingidavruchunyillarbo’yichaguruhlargataqsimlashmaqsadgamuvofiq. Masalan, xorijiyamaliyotdabiznesningbirinchiyili (yangikorxonaochilishi) uchunmoliyaviyrejako’rsatkichlarioylarbo’yichavaharbirmoddabo’yichataqsimlanadi. Keyingi yillarda bu ko’rsatkichlar yil davomida mahsulotni sotish hajmi foizlarida aniqlanadi.
   
3. 
   
4. 
   
5. 
   100--Samaradorlikningmuhimko'rsatkichi (Key Performance Indicators, KPI) bustrategikvataktikmaqsadlargaerishishdayordamberuvchikorxonafaoliyatigataalluqliko'rsatkichlarhisoblanadi. Bundayko'rsatkichlardanfoydalanishkorxonayokikompaniyauchuno'zholatinitahlilqilishimkoniyatinitaqdimetdivastrategikvazifalarniamalgaoshirishnibaholashdayordamberadi.Samaradorliknibaholashko'rsatkichixodimlar, bo'limlarvabutunkorxonadagiishchanlikfaolligininazoratqilishsharoitiniyaratadi. Boshqachaaytganda, buko'rsatkichyutuqlardarajasivaunga erishish uchunqilingan xarajatlardarajasini o'zida aks ettiruvchi faoliyat natijadorligining muhim ko'rsatkichidir.
   
6. 
   Samaradorlikni baholash ko'rsatkichi tizimida korxona menejmenti va xodimlari faoliyati sonlar orqali o'lchanadi. Indikatorlar bo'yicha hisobot tayyorlangach, rejalashtirilgan maqsadga qanchalikdarajadaerishilgani, rejalar qaydarajada aniq va to'g'ri qo'yilganinibaholash mumkin. Samaradorlikning muhim ko'rsatkichlari natijasi strategik va taktik maqsadlarga tuzatishlar kiritishga ko'mak beradi.
   
7. 
   Samaradorlikningmuhimko'rsatkichitarixi XX asrning 60-70-yillarida Piter Druker tomonidan ishlab chiqilgan va samaradorlikning muhim ko'rsatkichi orqali yutuqlarnibaholashtizimigaasossolganMaqsad sari boshqaruvuslubipaydobo'lishibilanbog'liq. Maqsad sari boshqaruvuslubi korxona rahbariga butun diqqat-e'tiboriniengyaxshi natijaga erishishgaqaratish imkonini beruvchi izchil va tartibli yondashuvdir. Samaradorlikmuhim ko'rsatkichining rivojlanish bosqichiuning 1990 yillarboshida Robert Kaplan va David Nortontomonidan o'ylabtopilgan Balanslashganko'rsatkichlar tizimiga kiritilganidan keyin boshlangan.O'zbekistonRespublikasi Prezidentining 2003 yil 24 yanvardagi “O'zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirishchora-tadbirlari to'g'risida”gi farmoni asosida aksiyadorlik jamiyatlari ijro organlarining, avvalodirektorlarkorpusining aksiyadorlar oldidagi mas'uliyatini oshirish hamda ular faoliyatining samaradorliginiko'tarishmaqsadida o'rnatilgan tartibgako'ra, ijrochidirektorlarnivakuzatuvchikengashraislarini moddiy rag'batlantirish aksiyadorlikjamiyati faoliyatining samaradorligiga to'g'ridan-to'g'ribog'liq bo'lishi belgilangan.
   
8. 
   VazirlarMahkamasining 2015 yil 28 iyuldagi “Davlatulushibo'lganaksiyadorlikjamiyatlarivaboshqa xo'jalikyurituvchi sub'ektlar faoliyatisamaradorliginibaholashmezonlarinijoriyetishto'g'risida”gi qarori esa bu borada yangi qadambo'ldi. Ushbuqaror talablaridan kelib chiqib, 2016 yilning 1 yanvaridan boshlab ustavfondida davlat ulushi bo'lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektlarda faoliyat samaradorligini baholash mezonlari joriy etilmoqda.