Ғалла уюмини муҳрлаш тўғрисида ҳам ҳужжатлар мав­ жуд. Жумладан, 20-ҳужжатда Убайдуллохоннинг 1702

М ирза Боди Диван. 
М адж м а а л -а р к а м . 36-бет.
2 Т ан о б - ер ю заси (с ат ҳ и )н и н г ўлчам б и рли ги , 2848 
га тенг.
3 “ М аж м аъ а л -а р қ а м ” , 36-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

“ М ажмаъ 
ал-арқам ”нинг 
“ М ансаблар 
ва 
унга 
алоқадор бўлган ш ахслар” ҳақидаги 
иловаси фақат 
Бухоро амирлигида эмас, балки ўзбек хонликларининг 
ҳаммасида ҳам мансаблар тизими, уларнинг вазифалари, 
бўйсуниш ва маош олиш тартиблари ҳақида биринчи 
манба сифатида қимматли маълумот беради.
Аш тархонийлар сулоласи ҳукмдорлари давридаги дав­
лат мансаблари ҳақидаги маълумотларни Убайдуллахон II 
(1702-1711) расмий тарихини ёзган Мир Муҳаммад Амин 
Бухорийнинг “Убайдулланома”сида учратиш мумкин. 
Ж умладан, у оталиқ, додҳоҳ, маҳрам, иноқ, раис, закот- 
чи, қоровулбеги, мухрдор, меҳтар нақиб, шайхулислом, 
қози, қозикалон, қози аскар, аълам, қушбеги, девонбеги, 
чиғатойбеги, қурчибоши, удайчи, баковул, шиғовул, мир- 
забош и, мирохўр, тўқсоба, ясовул, эш ик оғабоши, шо- 
гирд пеша, муниш мударрис, китобдор ва бош қалар ҳа- 
қида маълумот беради. Бу мансабларнинг кўпчилиги 
бош қа ўзбек ҳукмдорлари вақтида ҳам мавжуд эди. Illy 
билан бирга, академик Б. Аҳмедов мазкур асарда келти­
рилган Убайдуллахон II давридаги янги мансаблар - дод- 
ҳоҳ, ясовул, муфтий аскар, кушбеги кул, штурпари каби- 
ларни ҳам эслатиб ўтадики, булар янги мансаблар эди
. 1 
Ю қоридаги мансабларни “ М ажмаъ ал -арқам ”га илова 
қилинган лавозимлар рўйхатига солиш тирсак, мансаблар 
тизими иккала даврда ҳам бир хил, ф ақат М анғитлар 
даврида улар сони кўпроқ бўлганлигини кўрамиз.
Асарда муаллиф ўша давр удумларидан келиб чиқиб, 
мансабларни таснифлаш (гуруҳлаш)да тўртга бўлиш усу- 
лини қўллайди. “ Ер эгалигининг тўрт тури ўрнатилганки, 
тан олиб, ҳурматланадиган тўрт халифа бўлганлиги, ер, 
сув, олов ва шамол каби тўрт унсурнинг бўлганлиги, и н ­
сон м иж озининг табиати тўрт суюқлик: саф ро, қорасаф - 
ро, ш илим ш иқ модда ва қон билан яратилиш и сингари... 
Мовароуннаҳр ҳукмдорлари олим ва ф узалоларнинг ф и к ­
рини ҳисобга олиб, мансаблар тўртга бўлиниш ини ўрнат- 
дилар
. ” 2
М азкур гуруҳлаш ўша давр Ш арқида мавжуд
1 Б . Аҳмедов. И с т о р и к о -ге о гр а ф и ч ес к ая л и тер ату р а С р е д н ей А зи и
XVI-XVI1I вв. П и сь м ен н ы е п а м я тн и к и . Т ., “ Ф а н ” , 1985, 91-92 бетлар
2 “ М аж м аъ а л -а р қ а м ” . 9-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўлган табиат ва жамиат асосида тўрт унсур (чорвака) 
ётади деб ҳисобловчи ф алсафий қоидаларга биноан тан- 
ланганлигини яққол кўриш мумкин. Китобда алоҳида 
таъриф бериб кетилган бўлмаса-да, Ш арқ давлатларига 
хос тармоқ бошқарув органлари, девонлар тўғрисида 
маълумотлар бор. Унинг илова қисмида мансаблар билан 
бирга ўндан ортиқ девонларнинг номлари учрайди. Булар 
буюк (катта) девон, давлат хазинаси девони, таноб де­
вони (хирож) ерларини бош қариш , баҳорги, кузги ту- 
шумларни ҳисоблаш, даводжиҳа (харажатлар) девони, 
араблар 
иш лари 
девони, 
саркор 
девони 
(давлатга 
тегишли ерлар, тегирмонлар, дўконларни ҳисобга олиб 
бош қарган), 
отахоналар девони, 
махрамлар 
девони, 
ясовуллар 
девони, 
кийим -кечак 
девонидир. 
Бу 
маҳкамаларнинг 
вазифалари 
номларига 
мос 
бўлган. 
Куйидаги мансабларни кўпроқ суд ва судловликка оид 
мансаблар 
деб 
аташ 
мумкин.