Материалистик Монизм-дунё ягона ва узвий, у азал- дан моддий, дунёнинг бирлиги замирида айни шу моддийлик ётади - Идеалистик монизм
- материя ҳар қандай
- борлиқнинг боқий мав-
- жудлиги, йўқ бўлмас-
- лиги ва биринчи асоси-
- га эга бўлган қандай-
- дир идеал нарса
- Дуализм. (лот. dualis – икки ёқлама)
- Биринчи асос сифатида
- иккита субстанция олинган фал
- сафий ёндашув
- (ДЭКАРТ)
- Плюрализм «Плюрализм»
- (лот. – кўплик, кўп хиллик,
- кўп сонлик)
- дунёнинг негизида
- иккита эмас, балки ундан кўпроқ
- моҳият борлигини тан олувчи
- таълимот.(Лейбнец монадалари)
- Субстанциянинг
- ўзига хос хусусиятлари
- ўз-ўзини белгилаш
- (ўз-ўзининг сабаб-
- чиси ҳисобланади,
- уни яратиб
- ва йўқ қилиб
- бўлмайди);
- Универсаллик
- (ҳеч нарсага
- боғлиқ бўлмаган,
- барқарор, ўзгар-
- мас ва
- мутлақ биринчи
- негизни
- ифодалайди);
- ягоналик (би-
- ринчи негизнинг
- ягоналигини
- назарда
- тутади);
- каузаллик (бар-
- ча ҳодисалар-
- нинг умумий са-
- бабий боғлиқ-
- лигини ўз
- ичига олади);
- яхлитлик (мо-
- ҳият ва мавжуд-
- ликнинг бирли-
- гини кўрсатади).
- Материянинг
- уч таркибий даражаси
- Микродунё
- «...дан ташкил топади»
- тамойили амал
- қилмайдиган атомлар
- ва элементар
- зарралар дунёси
- Мегадунё
- коинот дунёси
- (сайёралар,
- юлдузлар
- комплекслари,
- галактикалар,
- мегагалактикалар)
- Макродунё
- барқарор шакллар
- ва инсонга мос
- катталиклар дунёси
- (унга молекулаларнинг
- криссталлашган
- комплекслари,
- организмлар,
- организмларнинг
- ҳамжамиятлари
- ҳам киради)
- «Материя» тушунчасига асосий ёндашувлар
- Материалистик ёндашув, унга мувофиқ борлиқнинг асоси материядир, бошқа борлиқ шакллари – руҳ, инсон, жамият – материянинг хосиласидир; материалистларнинг таъкидлашича, материя дастлабки ва мавжуд борлиқдир;
- Ообъектив-идеалистик ёндашув – материя барча мавжудликдан қатъий назар, дастлабки идеал (мутлақ) руҳнинг туғилиши (объективизация) бўйича объектив мавжуддир;
- Субъектив-идеалистик ёндашув – материя мустақил воқелик сифатида умуман мавжуд эмас, у фақат субъектив (инсон онгида) мавжуд руҳнинг меваси (феномен – ҳаёлий воқелик «галлюцинация»);
- Позитив ёндашув – материя тушунчаси ёлғондир, чунки уни тажрибавий-илмий тадқиқот ёрдамида тўлиқ ўрганиш ва исботлаш мумкин эмас.
- Жонсиз табиатнинг даражалари
- субмикроэлементар (кварклар, глюонлар, суперструналар – материянинг энг кичик бирликлари, атомдан ҳам кичик);
- микроэлементар (адронлар, кварклардан ташкил топган электронлар); ядро (атом ядроси);
- атомар (атомлар);
- молекуляр (молекулалар);
- ягона жисмлар даражаси;
- макротана даража;
- планеталар даражаси; планеталар тизими даражаси;
- галлактикалар даражаси;
- галлактикалар тизими даражаси;
- метагалактикалар даражаси;
- бутун Олам даражаси.
- Материя тузилиши элиментлари
- Акс этиш – моддий тизимларнинг ўз-ўзида у билан муносабатга киришувчи бошқа моддий тизимларни ишлаб чиқиш қобилияти. Акс этишнинг моддий исботи изларнинг қолишида намоён бўлади (бир моддий объектнинг иккинчи моддий объектда): инсон оёқ кийимидаги тупроқ излари, тирналишлар, акс садо, кўзгуда ва сув ҳавзаларининг силлиқ юзасида жисмларнинг акс этиши.
- Биологик акс этишнинг даражалари
- Онг – акс этишнинг энг юқори даражаси. Материалистик концепцияга мувофиқ онг – юксак ташкил этилган материяни акс эттириши.
- Геоцентрик дунё - бу
- шундай дунёки атрибут-
- лари универсал мазму-
- нининг, инсон танаси
- мавжудлик шарт-шаро-
- итларида намоён бўлув-
- чи атрибутларнинг уни-
- версал мазмунига мос
- келишидир
- Атрибутларнинг уни-
- версал мазмуни инсон
- танасининг мавжудлик
- шарт-шароитларида
- намоён бўлувчи атри-
- бутларнинг универ-
- сал мазмунидан фарқ
- қилувчи моддий объект
- ногеоцентрик дунё
- деб аталади.
- Геоцентрик ва ногеоцентрик
- моддий тизимлар
- Ҳозирги даврда материянинг уч
- таркибий даражаси фарқланади:
- -микродунё – «...дан ташкил топади» тамойили амал қилмайдиган атом-
- лар ва элементар зарралар дунёси.
- мегадунё – коинот дунёси (сайёралар, юлдузлар комплекслари, галак-
- тикалар, мегагалактикалар);
- макродунё – барқарор шакллар ва инсонга мос катталиклар дунёси
- (унга молекулаларнинг криссталлашган комплекслари, организмлар,
- организмларнинг ҳамжамиятлари ҳам киради);
- Гравитацион
- (квантлар-гравитонлар)
- Электромагнит
- (квантлар - фотонлар)
- Электрон-позитронли
- (квант электронлар, позитронлар)
- Ядро
- (квантлар - мезонлар)
- МАТЕРИЯ ТУЗИЛИШИ ҲАҚИДАГИ ТАБИИЙ-ИЛМИЙ ТАСАВВУРЛАР
- Дунёнинг бирлиги ва
- ранг-баранглиги.
- Дунё чексиз яхлитлик сифатида ўзгармас
- ва айни вақтда ўзининг айрим қисмлари
- ва кўринишларида ўзгарувчан бўлиб,
- ўзини муттасил шаклланиш ва ўзгариш
- жараёнларида намоён этади. У нафақат
- шаклланиш ва ўз тузилмасини мураккаб-
- лаштириш йўлида, балки аксинча – бузи-
- лиш ва таназзул йўлида ҳам ҳаракатла-
- нади ва ривожланадики, бу унинг сифат
- ва миқдор кўрсаткичлари муттасил ўзга-
- ришида акс этади.
- Шундай қилиб, дунё, бир томондан, ўз
- ранг-баранглигида бир жинсли эмас, бош-
- қа томондан эса, ўзининг барча таркибий
- қисмларининг узвий бирлигини ташкил
- этиб, муайян универсал яхлитлик
- ҳисобланади.
- Кўрсатилган муаммонинг ечими у ёки бу
- файласуф дунёқараши, унинг мазкур дунё-
- қарашга асосланган позициясига бевосита
- боғлиқ. Руҳ (Худо, ўлмас ғоялар, онг ва ш.к.)
- моддий ва кўламли табиатдан ташқаридаги
- асос деб ҳисоблайдиган файласуфлар дунё-
- нинг бирлиги муаммосига боқий, яратилма-
- ган ва турли атрибутларга эга бўлган мате-
- рияни бутун борлиқнинг асоси сифатида
- эътироф этадиган файласуфларга қараган-
- да бутунлай бошқача ёндашадилар.
- Биринчи ҳолда идеалистлар тўғрисида сўз
- юритилади. Уларнинг қаршисида бутун дунё
- икки кўринишда намоён бўлади: биринчиси
- – идеал (чин) дунё, иккинчиси – моддий,
- ашёвий (ўткинчи) дунё. Бу ерда дунёнинг
- бирлигини тасдиқловчи нуқтаи назарлар
- ҳам, мазкур бирликни рад этувчи нуқтаи
- назарлар ҳам бўлиши мумкин.
- Дунё бирлигининг фун-
- даментал асослари.
- Оламнинг чеклилиги ва чексизлиги.
- Фалсафада оламнинг чеклилиги ва чексизлиги билан боғлиқ
- масалалар муҳим аҳамият касб этади. Бунда ҳар бир конкрет
- нарсанинг чекли эканлиги, умумий оламнинг чексиз ва чегара-
- сизлиги эътироф этилади. Чексизликни ифодалаш учун ички
- (интенсив) ва ташқи (экстенсив) шакллар мавжудлиги кўплаб
- фалсафий адабиётларда қайд этилган.
- Чеклилик – нарса-
- лар жараён ва ҳодиса-
- ларнинг муайянлили-
- гини ва объектнинг
- мавжудлик чегараси-
- ни қайд этувчи тавсиф-
- ни ифодалаш учун
- мўлжалланган фал-
- сафий категория.
- Чексизлик – амалдаги
- қонунларга
- бўйсунмайдиган,
- уларни аксиома
- тарзида қўллаб бўл-
- майдиган, қисм
- бутунга
- тенг бўлиб қолувчи
- борлиқдир
- Экстенсив чексизлик ташқи чексиз-
- ликдир. У мазкур объект доираси-
- дан ташқарида, «катта» дунёда ку-
- затилади ва объектдан ташқари-
- даги чексизликни ифодалайди. Бу
- ерда объект хоссалари ва сифат-
- ларининг атрофдаги нарсалар би-
- лан ўзаро таъсирлар тизимига боғ-
- лиқлиги муаммоси муҳимроқдир.
- Амалда чексизлик мавжуд бўлиб,
- у билиш қаратилган йўналишдан
- келиб чиқиб, интенсив ёки экстен-
- сив деб тушунилиши мумкин. Экс-
- тенсив ва интенсив чексизлик –
- ҳақиқий чексизликнинг ўзига
- хос проекцияларидир. Уларни
- геометрик шаклнинг координата-
- лар ўқидаги проекцияларига
- ўхшатиш мумкин.
- интенсив чексизлик ҳақидаги тасаввур
- билан қамраб олинади. Интенсив чексиз-
- ликнинг мавжудлиги табиатда ички тузи-
- лишга эга бўлмаган, мутлақо элементар
- объектлар йўқлигини кўрсатади. Интен-
- сив чексизлик микрозарраларни ўрганиш
- жараёнида материянинг кичикроқ қисм-
- ларга чексиз бўлиниши сифатида қарали-
- ши мумкин эмас. Зарраларнинг бир-бири-
- га айланувчанлиги улар анча мураккаб
- табиатга эга эканлигидан далолат беради.
- Космология ривожланишининг ҳозирги босқичи реляти-
- вистик космологиянинг устуворлиги билан тавсифлана-
- ди. Релятивистик космология бутун дунёни мукаммал
- тавсифлашга даъво қилмайди, лекин чеклилик ва
- чексизликни биз яшаётган оламга татбиқан, унинг фи-
- зикавий-макон тузилиши томонидан ўрганади. Реля-
- тивистик космология асосчилари А.Эйнштейн ва
- А.Фридман ҳисобланади.
- Оламнинг биринчи релятивистик модели
- (Эйнштейн, 1917й.)
- Модда ва нурланиш
- оламда бир
- текис тарқалган
- Олам турғун,
- вақтда
- ўзгармасдир.
- Фридман ва
- Ламетри
- модели:
- Агар оламда модда ва нурла-
- нишнинг зичлиги айрим критик
- катталикка тенг бўлса, майдон эвклид
- майдони бўлади, яъни эгри-
- лиги нолга тенг бўлади ва
- дунё чексиз бўлади.
- Агар зичлик
- критик катта-
- ликдан кичкина
- бўлса, олам майдо-
- ни Лобачевский гео-
- метрияси билан тав-
- сифланади, у манфий
- эгрилик ва чексиз
- ҳажмга эга, очиқ ва
- бел кўринишида
- бўлади.
- Агар оламда
- модданинг зичлиги
- критик даражадан
- катта бўлса, майдон
- мусбат эгриликка
- эга, лекин ҳажми
- чекланган бўлади.
- Дунё берк ва чекли
- бўлиб, Риман гео-
- метрияси билан
- тавсифланади.
- А.Эйнштейн 1917 йилда нисбийликнинг умумий назариясини яратгач,
- орадан бир йил ўтиб оламнинг биринчи релятивистик моделини
- тузди. У бунда қуйидаги тахминлардан келиб чиқди.
- 1. Модда ва нурланиш оламда бир текис тарқалган. Бундан олам
- майдони бир хил ва изотроп тузилишга эга, деган хулоса келиб чиқади.
- Гарчи оғир объектлар яқинида макон-вақт геометрияси ўзгарса-да,
- бу ўзгариш оламнинг ўзгармас эгриликка эга бўлган бир хил изот-
- роп майдонидан четга аҳамиятсиз оғишдир, холос.
- 2. Олам турғун, вақтда ўзгармасдир. Шу боис майдон геометрияси
- эволюцияга эга бўлиши мумкин эмас. А.Эйнштейн дунёси, одатда,
- «цилиндрсимон дунё» деб аталади, чунки уни чексиз кўламли
- тўрт ўлчовли цилиндр кўринишида тасаввур қилиш мумкин
Кенгаювчи Олам - Космология муаммосининг таклиф
- қилинган ечимларига нисбатан муносабат бир хил эмас. Айрим олимлар чексиз кенгаювчи Олам гипотезасини қабул қилганлар ва «Катта портлаш» концепциясига кўра, тахминан 17-20 миллиард йил олдин олам жуда кичкина ҳажмда ўта зич сингуляр ҳолатда бўлган, деб ҳисоблайдилар. Юз берган «катта портлаш» оламнинг кенгайиш жараёнини бошлаб берган. Бу кенгайиш жараёнида модданинг зичлиги ўзгарган, майдоннинг эгрилиги тўғриланиб борган. Айрим олимлар фикрига кўра, кенгайиш ўрнини яна торайиш эгаллайди ва бутун жараён такрорланади.
- Унга кўра тахминан ҳар 100 миллиард йилда янги цикл
- «катта портлаш»дан бошланади. Ақлга сиғмайдиган гипо-
- тезаларнинг бирида «дастлабки портлаш» натижасида гра-
- витацион майдонда сингуляр ҳолатдан фақат бизнинг мета-
- галактикамиз эмас, балки кўплаб метагалактикалар вужудга
- келгани, уларнинг ҳар бири барча физик кўрсаткичларнинг
- турли ифодаларига, чунончи, алоҳида топологияли
- (ўлчовлар миқдори ҳар хил бўлган маҳаллий очиқ ёки
- маҳаллий ёпиқ) макони ва ўз космологик вақтига эга бў-
- лиши мумкинлиги тахмин қилинади.
- Инсон тажрибаси доимо чекланган, у чексиз-
- ликни эмпирик йўл билан аниқлай олмайди.
- Чексизликни қайд этиш учун сезги органлари
- маълумотларига тафаккур фаолиятини ҳам
- қўшиш лозим. Чексизлик интиҳоли нарсалар
- орқали мавжуд бўлади. Инсон ақли айни шу
- алоқа ва кетма-кетликни, интиҳоли нарсалар
- умумийлигининг чексизликка тенг бўлган
- айни шу шаклини аниқлайди.
Do'stlaringiz bilan baham: |