Fe'l arabcha so'z bo'lib "harakat" degan ma'noni bildiradi. Harakat-holat ma'nosini ifodalab, nima qildi. (bo'di)? nima qiyapti

2.3.Fe'lning zamonlari
Birikkan fe'lning leksik ma'nosini ifodalagan holda ikkinchisi grammatik maʼno ifodalasa, grammatikalizatsiyalashgan murakkab fe'l yoki fe'lning analitik formasi hosil boʻladi. Masalan :yozib ko'r, o'qib ber, ko'rib chiq, kabi. Murakkab fe'lning leksik ma'nosini ko'pincha uning birinchi qismi ifodalaydi. Unda birikkan so'z esa murakkab fe'l bo'ladi. Masalan :yozib ko'r, ko'rib chiq, olib tur fe'l larida ish-harakat yozib, ko'rib, olib fellaridan anglashilib ko'makchi fe'llar (ko'r, chiq, tur) yetakchi fe'lning ma'nosiga qo'shimcha modal ma'no qo'shadi. Ikkinchi tip murakkab fe'l yasashda tubandagi fe'llar ko'makchi fe'l sifatida ishlatiladi.
1) gorizontal harakat bildiradigan kel, tur, bor, yur,o't, chiq, yuborilgan so'zlari.
2) Holat bildiradigan o'tir, yot, qol,bo'l so'zlari.
3) Turli ish-harakatni bildiradigan : ol,bil,quy,ber, tashla,ko'r, boqiladi, yoz, boshlarida so'zlari. Ko'makchi fe'llar yetakchi fe'lga shunday modal ma'nolarni qo'shishi mumkin.
a) harakatning davomli ekanligini :ayta tur.
b) harakatning endi boshlanishi ;ayta boshla.
d) harakatning takrorlanib turishi ;aytib yur.
e) harakatning tugallanganligi ; aytib bo'l.
f) harakatning so'zlovchidan boshqa shaxsga yoki boshqa shaxsdan so'zlovchiga yo'nalishi ; olib bor, aytib bor, aytib kelib, yozib ol, yozib ber kabi.
g) harakatning bajarilishi usuli ; yozib tashla, aytib tashla, aytib yubor.
Yetakchi fe'l bilan ko'makchi fe'l bir formada bo'lsa juft fe'l hosil boʻladi. Bunda ham leksik maʼno salmogʻi birinchi qismda bo'ladi. Masalan ; aytdi-qo'ydi, o'tdi-ketdi , oldi-qoldi, bordi-keldi kabi.
So'z qo'shilishi bilan fe'l yasalishi va uning sinonimiyasi.
Yasashga asos qismga yasovchi vosita sifatida aylamoq, qilmoq, etmoq, olmoq, bermoq, singari so'zlari qo'shilib yangi fe'l yasalishi ham mumkin. Masalan :javob berdi, olib keldi, bayon qildi, kasal bo'ldi va hakozo. Bunday yo'l bilan, odatda, Qo'shma fe'llar hosil boʻladi. Qo'shma fe'llar tarkibiga koʻra ikki turli bo'ladi. :
a) ot-fe'l tuzilishidagi Qo'shma fe'llar. Masalan :tasdiq qildi, vayron bo'ldi kabi ;
b) fe'l-fe'l tuzilishdagi Qo'shma fe'llar. Masalan :borib keldi, kirib chiqdi, olib keldi kabi :.
Fe'ldan boshqa so'zlarga qilmoq, aylamoq, etmoq, bolmoq fe'llarning qo'shilishidan hosil boʻlgan Qo'shma fe'llar ot-fe'l tuzilishidagi Qo'shma fe'llarni hosil qiladi. Masalan: bayon qilmoq (etmoq, aytmoq), turmush qilmoq, o'sal bo'lmoq, bayram qilmoq (etmoq), Yangi bo'lmoq, shunday bo'ldi, taraqqiy etdi kabi. Ikki fe'lning o'zaro birikishidan hosil boʻlgan fe'llar fe'l-fe'l tuzilishidagi qo'shma fe'llar sanaladi. Bunday qo'shma fe'llarning birinchi qismi fe'lning -b, (-b), ba'zan -a ravishdosh shaklida boʻladi. Shaxs-son, zamon, Bo'lishi-bo'lishsizlik singari qo'shimchalari qo'shma fe'lning ikkinchi qismiga qo'shiladi. Masalan, sotib olmoq,olib keldi, (ola keldi).
Ot+fe'l tuzilishidagi qo'shma fellarda ikkinchi qismmni tashkil etgan ayla uslubiy xoslangan bo'lib, faqat badiiy uslub doirasida qo'llaniladi. Qilmoq, etmoq, bo'lmoq fe'llar esa uslubiy betaraf so'zlardir. Masalan, javob qildi, javob berdi, javob etdi, javob ayladi kabi qo'shma fe'llar o'zaro sinonimik munosabatda bo'lib, ular uslubiy jihatdangina farqlanadi. Javob ayladi badiiy uslubga xos, qolganlari uslubiy betaraf so'zlar sanaladi.
Fe'llar ham boshqa mustaqil soʻz turkumlari kabi tub va yasama bo'ladi. Masalan , kel,ket,yur ,o'qi, singari fe'llar tub fe'llar : ishla, o'yna, jonlan,tasdiq qildi, kasal bo'ldi kabi fe'llar yasama sanaladi. Yasama fe'llar yasashga asos qismiga ma'lum yashovchi vosita qo'shish yordamidi bilan hosil qilinadi. Yasovchi vosita qo'shimcha yoki soʻz bo'lishi mumkin. Jumladan, yuqorida keltirilgan misollardan oxirgi ikkitasi yasashga asos qismga (tasdiq, kasal,) .
Bo'lishli va bo'lishsizlik shakllarining uslubiy xususiyatlari.
Bordi, bormadi, borgan emas, borgani yo'q fe'l shakllariga e'tibor bersangiz, birinchi shakl bilan qolgan shakllar bolishli -bo'lishsizlik ma'nosini ifodalashlariga ko'ra bir-biridan farq qilayotganini ko'rishimiz mumkin. Fe'l asosidan ifodalangan harakatning roʻy berish yoki bermasligni bildirgan shakllarga bo'lishli-bo'lishsizlik shakllari, shunday sistemasiga bo'lishli-bo'lishsizlik kategoriyasi deyiladi. Bo'lishsizlik ma'nosi maxsus shakllarga ega. Bo'lishsizlik ma'nosi esa, aksincha, bunday shakllarga ega emas. Masalan, keldi—bo'lishli ;kelgan emas, kelgan (i) yo'q —bo'lishsizlik.Bo'lishsizlik fe'llarning shaxs-son qo'shimchalari bilan o'zgarishi o'ziga xos xususiyatga ega. Bo'lishsizlik ma'nosi emas yordamida ifodalanganda shaxs-son qo'shimchasi undan soʻng, yo'q yordamida ifodalanganda esa oldin qo'llaniladi
Ayrim shevalarda shaxs-son qo'shimchalari yo'q dan soʻng qo'shiladi. Masalan ;borganini yo'q o'rniga borgan yo'qman borganingy yo'q o'rniga borgan yo'qsan. Bo'lishsizlikning yuqoridagi 3ta shakli (-ma ,emas, yo'q) o'rtasida ham ma'lum mano ma'no farqlanishi bor..
FE'LLARGA OID MISOLLAR.
1) Bir badavlat savdogar bolalariga ziyofat berayotgandi. —Hozirgi zamon.
2) Har kuni taassurotlarini kundalik daftariga yozib bordi —Ko'makchi fe'l.
3).Bilmagan ayb emas, Bilishga tirishmaslik ayb —Harakat nomi.
4) Ozod bilan Nosirning ko'nglini vahima xuddi oqshom g'ira-shirasi singari bilinar-bilinmas kela boshladi.
5) Afrosiyob —tez yurar poyezd —Sifatdosh.
6) Bolalarning ko'z ongida o'rmon bilinar-bilinmas yurishi kelardi. — Kelasi zamon sifatdoshi
7) Ana shundan keyingina Nosirning dami chiqdi.
8) Ozoda Gulmirani tinchilantirdi. —Orttirma nisbat.
9) Shaharda Koklamzorlashtirish oyligi bo'lib o'tgandi. —O'tgan zamon.
10) Novcha niholcha hamon ajal bilan olishib yotibdi. —Hozirgi zamon sifatdoshi.
11) Ko'chadan shoshilib mashinalar o'tib borardi. —Kelasi zamon sifatdoshi
12) Chollar, kampirlar, yigitlar, qizlar, bolalar, qizchalar o'tyapti yo'ldan. —Hozirgi zamon.
13) Inson qancha uzoq yashasa shuncha ko'proq yashagisi keladi. —Xabar mayli.
14) Kun bo'yi g'aflat bosib uxlama, sergak bo'l. —Buyruq mayli.
15) Kiyim chiroyli qilib kiyildi. —Majhul nisbat.
16) Bugun mahorat va qobiliyatimizni ro'yobga chiqarish uchun qancha imkoniyat hozirlab berildi —Ravishdosh
17) Chunki shahar juda go'zal va mashhur edi. —Fe'lning to'liqsiz shakli.
19) O'zbekiston—Alloh nazari tushgan, pirlar duosi ketgan go'shadir.—to'liqsiz fe'l.
20) U onasi qumsar, har dam uning rasmiga qarab sog'inardi. — sifatdosh
FE'LLARGA OID TESTLAR.
1) Fe'l so'zi qaysi tildan olingan va qanday ma'noni anlatadi.?
A) arabcha "harakat"
B) lotincha "harakat"
C)fors-tojik "harakat"
D) nemischa "harakat"
2) Ruhiy holat fe'llariga misollar keltirilgan qatorni toping.
A) iztirob chekdi, xursand bo'ldi, kuldi.
B) yig'ladi, gapirdi, ko'rdi.
C)o'yladi, mehnat qildi, so'zladi.
D) termuldi, xursand bo'ldi, kashf qildi.
3) Fe'llar grammatik ma'nosiga ko'ra nechiga bo'linadi.
A) 2ga
B) 3ga
C) 4ga
D) 5ga.
4) Bajaruvchi ning harakati va holat jarayoniga qay darajada ishtirok etishini bildiruvchi fe'l shakllari...........sanaladi.
A) nisbatan shakllari
B) Fe'lning vazifa shakllari.
C)Fe'lning munosabat shakllari.
D) Fe'lning zamon shakllari.
5) Fe'lning nechta vazifa shakllari mavjud?
A) 4ga
B) 3ga
C)2 ga
D) 5ga
6) Orttirma nisbat qo'shimchalarini toping.
A) -ir,-ar, -tir, -dir.
B) -giz, -in,-sh, -la.
C) -uv,-la,-qiz, -giz.
D) -in, -il, -iz, -kaz.
7) -gan, -kan,-qan,-ydigan, -(a) r qo'shimchalari fe'lning qaysi vazifa shakliga kiradi.
A) sifatdosh.
B) sof fe'l.
C) ravishdosh
D) harakat nomi.
8) Kelasi zamonning -jak, -gay, -ar, -gusi shakllari qaysi uslubga xosdir.
A) badiiy va publitsistik.
B) so'zlashuv va badiiy.
C) rasmiy va publitsistik.
D) so'zlashuv va rasmiy.
9) Ota vafot etgan kampirini eslab, ba'zan o'sib yig'lardi. Yig'lardi fe'li qaysi nisbatda?.
A) Aniq nisbat.
B) Majhul nisbat.
C) birgalik nisbati.
D) O'zlik nisbat.
10) Qizlar ham, bolalar ham meni yaxshi ko'rishadi. Ko'rishadi fe'li qaysi nisbatda?.
A) Birgalik nisbati.
B) Majhul nisbat.
C) Orttirma nisbat.
D) O'zlik nisbat.
11) Fe'lning qaysi shakli zamonni ko'rsatmaydi?.
A) Harakat nomi.
B) sof fe'l.
C) Sifatdosh.
D) Ravishdosh.
12) Kampir tong qorong'usida xamir qilgani turib ho'kizdan xabar oldi. Gapda fe'lning qaysi shakllari qatnashgan?.
A) Harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh.
B) Sifatdosh, sof fe'l.
C) Ravishdosh, sof fe'l, harakat nomi.
D) Sof fe'l, harakat nomi, sifatdosh.
13) Harakat fe'llari berilgan qatorini toping.
A) Yiqilmoq,kuylamoq, gapirmoq.
B) o'tirmoq, uxlamoq, o'ylamoq.
C) yozmoq, uxlamoq. ko'rmoq.
D) fikrlamoq, o'smoq, o'ylamoq.
14) Berilgan so'zlardan o'timli fe'llarni toping.
A) joylashtirmoq, kiymoq,o'qimoq.
B) jiringlamoq, o'xshamoq, yuzlanmoq.
C) so'roqlamoq, kiyinmoq, jilmaymoq.
D) almashmoq, kelmoq, gaplashmoq.
15).........so'zi moyillik so'zidan kelib chiqqan bo'lib, bajaruvchi ning biror bir ish-harakatni bajarishga moyilligini bildiradi. Nuqtalar o'rniga mosini qoying..
A) mayl.
B) Nisbat.
C) harakat nomi.
D) zamon.
16).Harakatning ega orqali ifodalangan shaxs tomonidan bajarilishi nima deyiladi?.
A). Aniq nisbat yoki bosh nisbat.
B) o'zlik nisbati.
C) Majhul nisbat.
D) birgalik nisbati.
17).Kiyintirildi so'zi qaysi nisbatda turibdi?.
A) majhul nisbat.
B) orttirma nisbat.
C) o'zlik nisbat.
D). Nisbat qatnashmagan.
18).Ravishdoshning -(i) b shakliga qo'shiluvchi qaysi fe'l ko'makchi fe'li harakatning to'la yakulanganini bildiradi.
A) chiqmoq.
B) tashlamoq.
C) turmoq.
D). olmoq.
19).Shart mayli edi, ekan to'liqsiz fe'llari bilan kelganda qanday ma'nosini bildiradi.
A). Orzu-istak.
B) Taxmin
C) buyruq-istak.
D). shartlilik.
20).Kiyim chiroyli qilib kiyildi. Bunda qaysi nisbat shakli qatnashgan?
A) Majhul nisbat.
B) o'zlik nisbat.
C) aniq nisbat.
D) nisbat qatnashmagan.