Formula va funksiyalar

Hisoblovchi
qurilma 
MS Excel ichida berilgan chiziqli va chiziqsiz tenglamalarni bir qator ma’lumotni 
joylashtirgan misollarni optimatizasiyasi va boshqa bir qator tenglamalarni hisoblashimiz 
mumkin. Hisoblash bu - kerak bo’lganda ishga tushiriladigan “qo’shish” dir. Uni faollashtirish 
uchun, Ofis tugmasini bosishimiz lozim (yuqoridagi chap burchakda), so’ngra Excel 
imkoniyatlaridan foydalanib, Tab da Adds-Ins ko’rinishida “go” (o’tish) tugmasi bosiladi (Excel 
Adds-Ins ni boshqarish); u erda Solver (hisoblovchi) ni topib hisoblovchining funksiyalarini 
faollashtiring. Faollashtirganingizdan so’ng, Solver (hisoblovchi) funksiyasi tasma TABda 
qo’shimcha menyu ostida Analysis (analizlar) da qutichaning o’ng tomonidan topilishi mumkin. 
Obektiv funksiyalar “Mo’ljal katak”da ta’riflanishi lozim. Esingizda tuting mo’ljal katak bir 
yoki ko’proq kataklarning tavsifiga ega tenglama bolishi lozim. Xulosa, parametrlari yoki turlari 
baholanishi uchun “O’zgaruvchan kataklar” deb nomlanadi. Cheklanmalar 
“Subject to” 
(“Sharlar”) dialog katakchasida ko’rsatiladi va u ham masalalarni optimizasiya qilish uchun 
turlarni butun yoki ikkilik son sifatida ta’riflash uchun qo’llaniladi. Taklif qilinayotgan obektiv 
qiymatni kamaytirib, ko’paytirib yoki yaqinroq keladigan o’zgaruvchan kataklarning qiymatini 
hisoblovchi topadi. Chiziqli dasturlash masalalarining oson uslubdan va aralash butun son 
chiziqli dasturlash masalarining tarmoqli va bog’langan algoritmlardan foydalanilgan holda 
hisoblovchi GRG2 uslubini qo’llovchi chiziqsiz optimizasiyaning echimlariga imkon yaratadi. 
Uning kuchi 200 gacha o’zgaruvchilarni va 100 gacha cheklamalarni echishga etadi. Bu asosiy 
15

---

xususiyatlar premium turlari uchun kuchaytirilgandir. Foydalanuvchi “Hisoblovchi opsiyalari” 
tugmasi orqali optimallashtiruvchilar tomonidan foydalaniladigan bir nechta variantlarni va 
imkoniyatlarni boshqarish imkoniga ega. 

“Max Time” (Maks taym (maksimum vaqt) va “Iterations” (Itereyshnz (takrorlash) tahrir 
tugmalari hisoblovchining ishlash vaqtini boshqaradi. Takrorlash natijalarini ko’rsatish 
uchun va har bir katta takrorlashda so’ng to’htatib turish uchun hisobovchi ko’rsatmalari 
qutichasini tekshiring va tarqatma varaqga “sinov natijalarini” ko’rsating. Lekin ushbu 
opsiyalar o’rniga, foydalanuvchi hisoblashni to’xtatib turish uchun hohlagan vaqtda 
oddiygina ESC tugmasini bosishi, shu damdagi takrorlashni tekshirishi va davom ettirish 
yoki ettirmaslikka qaror qilishi mumkin. 

“Assume linear model” (assyum linier model/ faraz chiziqli model) tekshirish qutichasi 
masalani echish uchun oddiy uslub yoki GRG2 ishlatilishini aniqlaydi. “Use Automatic 
Scaling” (Avtomat o’lcham foydalanilishi) tekshirish qutichasi modelning echimga 
kelinishidan avval ichki tarafdan qayta o’lchanishiga olib keladi. “Assume Non-
Negative” (salbiy bo’lmagan faraz) tekshirish qutichasi nol’ning pastki cheklamalarni 
Cheklovlar royxatida aniq chaklamalarga ega bo’lmagan har qanday echim turlariga 
joylashtiradi. 

Tartibga keltirish uchun tahrir qutisi hamma optimayzerlar tomonidan ishlatiladi va 
aralash butun son dasturlash (MIP) tenglamalarining chidamliligi ichidagi qaysi 
cheklovlar majburiy hisoblanishi vaturlarbutun son deb hisoblanishini aniqlaydi. 
“Tolerance” (chidamlilik) tahrir qutisi bu butun son optimalligi yoki aralash butun son 
dasturlashi orasidagi chidamliligi tarmoq va bog’liqlilik uslublarida qo’llaniladi. GRG2 
algoritmi Konvergensiya (Convergence) tahrir qutisi va Baholamoq(Estimates), Hosila 
(Derivatives) va Qidiruv (Search) tanlash tugmachalari guruhidan foydalanadi. [A-1, 27-
28-bet] 
VBA (Visual Basic For Applications- Qo’llanilishda Vizual Asoslar)da Qurilish funksiyasi 
Excel qo’llanishda Visual Asoslardan foydalanadigan shahsiylashtirilgan funksiyalarni 
ishlatish uchin qurilma hususiyatga ega. Bu kuchli qurilma bo’lib u dasturlashda ekspert bo’lmay 
turib vaqtni tejashi mumkin, sababi u orqali ko’rinishda EHM dasturlari sikli va shartlarni 
boshqarish imkonini ochadi. Ushbu hususiyat foydalanuvchiga ishlash sahifasining bir necha 
bo’limlarida ishlatiladigan nisbatan katta tenglamalarni qurish imkonini beradi. (masalan: 
taqribiy qismlarning mahsus issiqligini o’lchovchi polinomlar) va u foydalanuvchiga 
tenglamalarni osonlik bilan kataklardagi formulalarga qaraganda o’qish imkonini beradi. 
Excelda funksiyalarni qura olish uchun tasmadagi Developer (dasturchi) tabi ishga tushirilgan 
bo’lishi kerak. Buning uchun, Ofis tugmasini bosing (yuqori chap burchak), so’ngra Excel 
Opsiyalari, va ko’p qo’llaniladigan (ing: Popular) tabda, tasmada dasturchini ko’rsatkich tabini 
faollshtiring. 
Yangi funksiyani qurish uchun, foydalanuvchi dasturchi tabiga yuzlanishi kerak bo’ladi, 
so’ng Vizual Asosga bosish kerak. U VBA ko’rinishli yangi oynani ochadi. Yangi funksiyani 
yozish uchun, biz yangi funksiya yozadigan joyimizga yangi Modulni kiritmog’imiz kerak 
bo’ladi. 
Funksiyaning sintaksi juda ham oddiy. Birinchi, biz uni funksiya ekanligini bildirishimiz 
uchun unga tanlamoqchi bo’lgan nomimizdan avval shunchaki “funksiya” so’zini qo’shamiz. 
So’ng, qovuslarda biz funksiyaning o’zgaruvchilari qaysilar ekanligini ko’rsatamiz. So’ngida, 
qator ohirida