Frazeologiya

Frazeologizmlarda  ham  so‘zlar  singari  ko‘p  ma’nolilik  mavjud: 
o‘ziga  kelmoq  -  xushini  yo‘qotgach  o‘ziga  kelmoq,  esiga  tushmoq, 
asabiylikdan so‘ng o‘ziga kelmoq; yerga urmoq-qimmatini pasaytirmoq, 
obro‘sizlantirmoq, biror narsaning qadriga yetmaslik. 


FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING SHAKL VA MA’NO TURLARIGA KO`RA TASNIFI

• Omonimlik- shakli bir xil ma’nosi har xil iboralar. Omonimlik- M: boshga ko`tarmoq- e’zozlamoq; boshga ko`tarmoq- shovqin solmoq • Sinonimlik- bir-biriga ma’nosi yaqin ma’nodosh Sinonimlik- iboralar. M: dunyoga kelmoq- tavallud topmoq • Antonimlik- qarama-qarshi ma’noli iboralar zid Antonimlik- ma’noli iboralar. M: dunyoga kelmoq- dunyodan ketmoq • Paronimlik – bitta so`zi bilan farqlanadigan iboralar: yetti uxlab, tush(i)ga kirmaslik va yetti uxlab iboralar: tush(i)da ko`rmaslik;

FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING KO`P MANOLILIGIGA KO`RA TASNIFI (davomi) • 1) ikki manoli iboralar: yo`lga tushmoq. 1. Kim. jo`namoq, keta boshlamoq. 2. To`g`ri yo`lga qaytmoq. • 2) uch manoli iboralar: bino qo`ymoq – 1. o`ziga. Ortiqcha baho bermoq, yuksak fikrda bo`lmoq. 2. o`ziga. Qiyofasiga alohida e’tibor bermoq. 3. Kimga yoki nimaga. E’tiqod bilan qaramoq. • 3) to`rt manoli iboralar: bosh ko`tarmoq. 1. Kim. Qaramoq. 2. Kim nimadan. Qilib turgan ishini to`xtatmoq. 3. Nima. Qo`zg`almoq, harakatga kelmoq. 4. Kimga qarshi. Kurashga chog`lanmoq. •

FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING VARIANTLILIGIGA KO`RA TASNIFI:

• Leksik variant deganda ibora tarkibidagi mustaqil so`z turkumiga oid so`zi o`zgartilishi nazarda tutiladi. Masalan: o`yga cho`mmoq – o`yga botmoq, og`ziga tolqon solmoq – og`ziga so`k solmoq va b. • Grammatik variant deganda ibora tarkibidagi biror Grammatik qismning almashtirilishi nazarda tutiladi. Masalan: o`tirgani joy topolmaslik – o`tirishga joy topolmaslik, holdan toymoq – holdan toydirmoq.

So‘zlar  singari  frazeologizmlarning  ham  shakl  va  ma’no 
munosabatiga  ko‘ra  quyidagi  turlari  mavjud:  a)  omonimlar:  boshiga 
ko‘tarmoq - to‘polon qilmoq, yaxshi ko‘rmoq, e’zozlamoq; b) sinonimlar: 
fe’li  aynimoq  -  avzoyi  buzilmoq,  yaxshi  ko‘rmoq  -  ko‘ngil  qo‘ymoq, 
toqati  toq  bo‘lmoq-sabr  kosasi  to‘lmoq;  v)  antonimlar:  ko‘kka 
ko‘tarmoq  -  yerga  urmoq,  yuzi  yorug‘  -  yuzi  shuvut,  yuragi  qinidan 
chiqmoq - ko‘ngli joyiga tushmoq. 
  Fraziolgizmlar  nutqning  ta’sirchan  vositalaridan  bo‘lib,  so‘zlashuv 
nutqida va badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi. 

TASVIRIY IFODA

• Narsa-buyumning nomini aniq atamay, uni tasvirlab anglatadigan so’z birikmasi tasviriy ifoda (yoki parafraza) dеyiladi: qushlar - qanotli do’stlar; fazogirlar - samo lochinlari; makkajo’xori - dala malikasi; paxta - oq oltin, rassomlar – mo’yqalam sohiblari. Tasviriy ifodalar narsa va hodisalarning ikkinchi nomi hisoblanadi. Tasviriy ifodalardagi bitta so’z har doim o’z ma'nosida bo’ladi, shu bilan ular iboralardan farq qiladi. Tasviriy ifodalar ham omonimlik, sinonimlik xususiyatlariga ega bo’lishi mumkin. Omonim tasviriy ifodalar: aql gimnastikasi – 1) matеmatika; 2) shaxmat, qora oltin – 1) nеft; 2) ko’mir. Sinonim tasviriy ifodalar: g’azal mulkining sultoni va o’zbеk tilining asoschisi – Alishеr Navoiy; uyg’onish fasli va fasllar kеlinchagi – bahor.

Bolalar bilan muloqot qilish maktabgacha yosh, ko'pincha o'qituvchilar ham, ota -onalar ham o'z nutqlarini frazeologik birliklar bilan bezatadilar, bolalar bunday konstruksiyalarni qay darajada tushunishini sezmaydilar. Kuzatuvlar shuni ko'rsatadiki, bolalar bog'chasi o'quvchilarining katta qismi bunday so'zlarda ular uchun yashiringan ma'noni bilishmaydi.

Bizning nutqimiz bolalar uchun tushunarli bo'lishi va bolalar nutqi yorqinroq va ifodali bo'lishi uchun siz maktabgacha yoshdagi bolalar bilan frazeologik birliklarning ko'ngilochar tahlillarini o'tkazishingiz mumkin. To’liq jumlalar, savollarni shakllantirish malakasi va boshqalar.

Masalan, bunday ish ketma -ketligiga ruxsat beriladi.

1. 
   Voyaga etgan kishi frazeologik birlikni ovoz chiqarib, bolaga voqealarni rivojlantirishning ikkita variantini taklif qiladi.
   A) - Siz menga bu ibora nimani anglatishini va qanday hollarda ishlatilishini tushuntirib berasizmi?
   B) - Men sizga javob variantlarini aytaman, siz esa to'g'ri variantni tanlaysiz.
   
2. 
   Keyin siz bolaning tanloviga muvofiq harakat qilasiz. Ko'pchilik bolalar B) variantini eng xavfsiz deb tanlaydilar - xato qilish ehtimoli kamroq, lekin keyingi frazeologik birlikni tahlil qilganda, kattalar, o'ziga ishongan bolalar o'zlari bu ibora nimani anglatishini taxmin qilishini va maslahat kutmasligini doimo ta'kidlaydilar. o'qituvchidan.
   
3. 
   Javobni muhokama qilgandan so'ng, biz mos rasmni ko'rsatamiz, hayotdagi voqealarni yoki ertaklarni eslaymiz.
   
4. 
   Har bir frazeologik birlikni tahlil qilib bo'lgach, biz xulosa qilamiz - to'g'ri javobni qisqa va qisqa qilib aytamiz.
   

"Tarqoq ko'zlar" frazeologik birligi bolalari bilan munozarani shu tarzda o'tkazish mumkin.

• 
  Kim menga bu so'z nimani anglatishini aytishi mumkin: "ko'zlar oqadi"? Qachon shunday deyishadi?
  
• 
  Men sizga javob uchun uchta variantni beraman va siz to'g'ri variantni tanlashga harakat qilasiz. "Tarqoq ko'zlar" nimani anglatadi:
  - ertakda ko'zlar yo'l bo'ylab yurish uchun yugurdi ...
  - har bir ko'z o'z -o'zidan o'girilib, xohlagan joyiga qaraydigan jiddiy kasallik ...
  - Atrofda juda ko'p qiziqarli narsalar borki, ko'zlar avvaliga bir narsaga qaraydi, keyin boshqasiga qaraydi va hech narsani tanlay olmaydi, shuning uchun menga hamma narsa birdaniga yoqadi ...
  
• 
  Qarab qo'ymoq. bu erda rasmda qiz Zinaning ko'zlari ham yugurdi, nima deb o'ylaysiz?
  
• 
  Mening hayotimda shunday holat bo'lganki, ko'zlarim yumilib ketdi. Bir kuni, ta'tilda, buvim menga muzqaymoq uchun kafega borishni taklif qilishdi, bobom meni hayvonot bog'iga chaqirdi, dadam esa o'yin parkiga chiptalar olib kelishdi! Menga faqat bitta o'yin -kulgini tanlashga ruxsat berildi, lekin ko'zlarim ochilib ketdi, hatto xafa bo'ldim, chunki men hamma narsani birdaniga sinab ko'rmoqchi edim !!! Aytgancha, men hayvonot bog'ini tanladim, chunki ertasi kuni u boshqa shaharga, muzqaymoq va attraksionlar uchun esa boshqa ta'tilga chiqishimiz mumkin edi.
  
• 
  Va sizda shunday holatlar bo'lganki, ko'zlaringiz ochilib ketadi va siz hamma narsani birdaniga xohlaysiz va bir narsani tanlay olmaysizmi? Bizga ayting.
  
• 
  Shunday qilib, "ko'zlar qochdi" - shuning uchun ular ko'p variantlardan birini tanlay olmagan odam haqida shunday deyishadi ...
  

Adabiyotlar ro'yxati:
1. I. B. Golubev "Zamonaviy rus tilining stilistikasi". M., '' Fan ''. 1980 yil.

2. V.M. Mokienko "Rus frazeologiyasining topishmoqlari". M., '' O'rta maktab '', 1990 yil.

3. Vendina T.I. «Tilshunoslikka kirish», M., 2001 y

4. Z.N. Lustrov "O'tmish. Hozirgi. Kelajak''. M., "Ta'lim", 1984 yil.

5. S.N. Zeitschen `` Nutq xatolari va ularning oldini olish ''. M., "Ta'lim", 1982 yil.