Фзбекистон республикаси олий ва фрта махсус таълим вазирлиги тошкент ирригация ва қишлоқ хфжалигини

1.5-расм. Океан ва денгизлар сатҳининг кўтарилиб-тушиш 
энергиясидан фойдаланиш схемаси: а- бўйлама кесими; б- плани. 
 
Ҳосил бўлган босим остида ҳар хил гидротурбиналарни ишлатиб

---

электроэнергия олиш мумкин бўлади. Денгиз сатҳининг иккинчи кўтарили-
шида эса, ажратилган сув ҳавзасидаги сув сатҳидан денгиз сув сатҳи баланд 
бўлади. Натижада яна маълум баландликда босим ҳосил бўлиб, гидротурби-
наларни ишлаши учун шароит яратилади. 
Сув сатҳларининг кўтарилиб тушишига асосланган электростанция-
ларнинг потенциал энергияси ва унга мос бўлган ўртача йиллик қувват 
қуйидаги формулалар орқали аниқланади: 
 
 
ў
 
 
 
ў
 
 
бу ерда: А
ўрт
– йиллик ўртача сув сатҳларининг фарқи; 
К < 1 – сув сатҳи ўзгаришига нисбатан сув ҳавзаси майдонини
ўзгаришини ҳисобга олувчи ўлчамсиз коэффициент; 
Ф – сув ҳавзасининг юзаси, км
2
. 
Босимни камайиб кетиши натижасида электростанциянинг тўхтаб 
қолиши ва бошқа сабаларга кўра, потенциал энергиянинг фақатгина 
1/3қисмидан 
фойдаланилади. 
Сув 
сатҳининг 
кўтарилиб 
тушиш 
электростанциялари қуришга қўлай бўлган жойлар жуда кам. Бундай 
электростанциялар самарадорлигини ошириш учун икки, уч ва ундан кўпроқ 
ҳавзали, одатдаги турбина ўрнига икки машинали насос турбиналар 
қўлланилади. 
Сув сатҳининг кўтарилиб-тушишига асосланган электростанциялар.
Сув сатҳи кўтарилиб тушиш электростанцияларини лойиҳалаш ва қуришда 
қуйидаги муаммоларга дуч келинади:

агрессив денгиз сув остида бетон ва темир конструкцияларни 
занглаши; 

гидротехник иншоотларни тўлқинларнинг динамик таъсиридан ва
денгиз оқимларидан ҳимоя қилиш;

чўкинди жинслар билан кураш;

тупроқнинг мустаҳкамлигини ошириш;

тирик организмлар, айниқса малюскалар билан кураш. 
Бу муаммоларни ечиш учун жуда кўп илмий-текшириш ишларини 
ўтказиш ва натижаларни жойлар (натура) да ишлатиб кўриш зарур. 
Ҳозирги вақтда дунѐда океан ва денгизлар сув сатҳининг кўтарилиб-
тушишига асосланган фақатгина Франциядаги “Ранс” ва Россиядаги 
“Кислогуб” электростанциялари ишлаб турибди.

---

Сув сатҳнинг кўтарилиб-тушиш асосида ишлайдиган электростанция- 
ларга сарфланадиган капитал харажатлар бошқа электростанцияларга кара- 
ганда камроқ эканлиги аниқланган. 
Масалан, 11,4 млн.кВт/соат электроэнергия ишлаб чиқарувчи Мезен 
электростанциясига сарфланган капитал харажатлар 1072 долл./кВт (0,314 
долл./кВт соат) ни ташкил қилади. Бу кўрсатгич ГЭСларга сарф қилинадиган 
харажатларга қараганда 1,5 баробар арзонга тушар экан (Масалан, Гилюй 
ГЭСи-1587долл./кВт ѐки 0,63 долл./кВт соат). Американинг Нью-Джерси 
штатидаги «Oceaн Рoweр Тeчнoлoгиeс» компанияси 10 дона тўлқин 
пўкаклари энергетик қурилмаларидан ташкил топган 1500 кВт/соат қувватга 
эга бўлган тўлқинлар электростанциясини ишга туширди. 
Ҳар бир пўкак тўлқинларда бекорга қалқиб юрмайди, унинг ичидаги 
поршенлар 
т
ўлқинларга 
мос 
қайтма-илгариланма 
ҳаракат 
қилиб 
электроэнергия ишлаб чиқаради (1.6-расм). 
Ишлаб чиқарилган электроэнергия сув ости кабель-симлари ѐрдамида 
қирғоққа узатилиб, қирғоқдаги мингга яқин уйларни йил бўйи 
электроэнергия билан таъминлаб туради.