Genetik kod va uning tarkibi

---

GENETIK KOD VA UNING TARKIBI 
Bir gen – bir oqsil (bir sistron – bir polipeptid zanjir) konsepsiyasi ma’lum 
fermentning sintezlanishini nazorat qiluvchi genning yo‘qligidan kelib chiquvchi nasliy 
metabolik yetishmovchiliklarni o‘rganish natijasida kelib chiqadi. Bunday nasliy 
kasalliklarga:fenilketonuriya, tirozinoz, albinizm va boshqalar kiradi. Bularda 
genningo‘zgarishi metabolik yetishmovchilikka olib keladi. Bir gennin mutatsiyasi bir 
spetsifik ferment aktivligining yo‘qolishiga olib keladi.Bu ma’lumotlar »bir gen – bir 
ferment» konsepsiyasini taklif etishga asos bo‘ldi. Bunday tekshirishlar mutant viruslar, 
bakteriyalar, yuqori o‘simlik va hayvonlarda ham o‘tkazilgan. Hozirgi vaqtda bu 
konsepsiya»bir gen – bir polipeptid zanjir» deb o‘zgartirilgan, chunki ko‘p 
zanjirlioqsillar 
har 
xil 
xromosomalarda 
joylashgan 
bir 
necha 
genlar 
nazoratidasintezlanadilar. 
DNK va polipeptid zanjir kollineardir, ya’ni aminokislota kodlariningDNKda 
joylashish tartibi aminokislotaning oqsil polipeptid zanjirida joylashish tartibi bilan bir 
xil bo‘ladi. Bu mRNK uchun ham taalluqlidir. 
Genetik xaritaning va aminokislota ketma-ketligining qat’iy kollinearligi triptofan 
sintetazaning strukturasini o‘rganishda aniqlangan. 
Genetik axborotni o‘tkazish 3 bosqichda boradi: 
1. Replikatsiya – DNKdan yangi o‘xshash DNK nusxasini hosilqilish. 
2. Transkripsiya – DNKdan genetik axborotni mRNKga ko‘chirilishi 
3. Translyatsiya – mRNKdan axborotni oqsil strukturasiga o‘tkazish 
Genetik (biologik) kod. Nuklein kislotalar 4 xil turdaginukleotidlarning ketma-ket 
joylashishidan, oqsillar esa 20 xilaminokislotaning ketma-ket joylashishidan tuzilgan. 
Polipeptidzanjirdagi har bir aminokislota DNK yoki RNKdagi bir yoki bir 
nechanukleotid yordamida polipeptid zanjirga biriktiriladi. Agar har birnukleotid bitta 
qandaydir aminokislotani biriktirgan bo‘lsa, sistema faqatgina 4 xil aminokislotani 
biriktira oladi. Agarda bir aminokislotani polipeptid zanjiriga kodlashtirishda 2 xil 
nukleotid kombinatsiyasi ishtirok etsa, sistema 16 aminokislotani biriktirishi mumkin. 
Busistemadagi 16 ta nukleotidlar dupleti 20 ta aminokislota uchun yetarliemas (42 =16). 
Shu sababli har bir aminokislotani biriktiruvchi nukleotidkodi uchta nukleotid 
kombinatsiyasidan iborat bo‘lishi lozim. Bundaysistema 43 = 64 aminokislotani 
kodlashtiradi. Shunday qilib, 20 xilaminokislotani har birini polipeptid zanjiriga kiritish 
uchun biologikkod 3 nukleotid kombinatsiyasidan iboratdir Har bir aminokislota 
mRNKda bir yoki bir necha tripletlar yordamidakodlanishini Krik tomonidan 
eksperimental tasdiqlangan.Kodon ma’nosi: mRNK o‘rniga poli – U ishlatish yo‘li 

---

bilanNirenberg va Mattey (1961) o‘tkazgan tajriba. Nirenberg va Mattey E.Colining 
hujayrasiz sistemasiga polinukleotidfosforilaza yordamidsintezlangan poli – U va 
radioaktiv uglerod bilan nishonlanga aminokislota qo‘shib tajriba o‘tkazganda oqsil 
molekulasiga 14C ga egabo‘lgan fenilalanin birikkani ma’lum bo‘lgan. Bu tajribaga 
asosanfenilalanin UUU tripleti yordamida polipeptid zanjiriga biriktirilishi(kodlanishi) 
mumkin. UUU xuddi shunday yo‘l bilan fenilalaninni,lizinni AAA tripleti kodlashtirishi 
aniqlangan. 
Shunday 
qilib, 
sintetikpolinukleotidlar 
yordamida 
aminokislotalar 
polimerlari – poli–fen, poli–pro, poli–liz hosil qilingan. 
Polinukleotidfosforilaza – bakterial ferment bo‘lib, 1955-yildaOchao va Gryunberg 
– Manago tomonidan ochilgan,nukleozidfosfatlardan polinukleotidlarning sintezlanishi 
reaksiyasini tezlatadi. Masalan: UDFdanpoli U hosil bo‘lishi (UDF → poli – U).Bu 
fermentning biologik roli aniqlanmagan, lekin u genetik kodnianiqlashda ahamiyatga 
egadir.Genetik kodning xarakterli xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi: 
1. Biologik kod triplet hisoblanadi. 
2. Bir aminokislota uchun bir necha kod bo‘ladi (1 dan 6 gachatriplet). Faqatgina 
metionin va triptofanni kodi bitta bo‘ladi.3. Kod uzluksiz bo‘ladi, ya’ni ularning 
o‘rtasida ajratish belgilari 
bo‘lmaydi, shuning uchun o‘qish to‘g‘ri joydan boshlanishi kerak. 
4. Kod universal xarakterga ega. Barcha tirik organizmlar uchun birxil 
aminokislotani kodlashtiradi. 
5. Hammasi bo‘lib 64 ta triplet kod bo‘lib, 61tasi 20 xilaminokislotani kodlaydi, 
qolgan 3tasi – UGA, UAA, UAG – ma’nosiz(nonsens) triplet bo‘lib, birorta 
aminokislotani kodlashtira olmaydi. Ulartranslyatsiyani chegaralash funksiyasini bajaradi, 
shu sababli stop�kodonlar deb ataladi.Komplementarlik prinsipi nukleotidlar uchun 
xarakterli hisoblanadi,lekin nukleotidlar va aminokislotalar o‘zaro komplementar 
bo‘laolmaydi. Shuning uchun aminokislotalar kodonlar yordamida polipeptizanjirga 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri birika olmaydi. Aminokislotalarni 
mRNKning ma’lum uchastkasiga biriktirish «adaptor»lar yordamidsyuzaga kelishi 
tRNK ochilishiga qadar ma’lum edi.Krik 1958-yilda tRNKning adaptorlik roli haqidagi 
taxminni o‘rtagatashladi. Aminokislota tRNKga birikib, o‘zining triplet kodi 
bilanbirikish xossasiga ega bo‘ladi.tRNK molekulasida aminokislotani bog‘lovchi 
akseptor qism bor. 
Bundan tashqari modifikatsiyaga uchragan nukleotid asoslarini tutuvchiantikodon 
uchastkasi ham bor. Antikodon kodonga komplementar triplettutadi. Bu triplet 
mRNKdagi komplementar kodon bilan spetsifikvodorod bog‘lari hosil bo‘lishini 

---

ta’minlaydi. Shuning uchun transportqilinayotgan aminokislota sintezlanayotgan 
polipeptid zanjirda to‘g‘ri 
holatni egallaydi. Bir aminokislota uchun bir necha tRNK bo‘lishimumkin va ular 
izoakseptor tRNKlar deb ataladi. Hozirgi vaqtda 60 xiltRNK ochilgan, ko‘pchilik 
tRNKlarni molyar og‘irligi 24000-29000.O‘z molekulasida 75 dan 85 tagacha nukleotid 
saqlaydi, ulardan 8 va 
undan ko‘prog‘i modifikatsiyalangan asoslardir. Barcha tRNKlarniuchlamchi 
strukturasi bir-biriga juda o‘xshash. Barcha ochilgantRNKlarning birlamchi strukturasi 
aniqlangan.
Xromosoma mutatsiyalari Xromosoma mutatsiyalari — xromosomalarning 
tuzilishini o‘zgarishi natijasida kelib chiqadi. Ular xromosoma aberratsiyalari deb ham 
ataladi. Bu mutatsiyalarda xromosomalarda genlar soni va lokalizatsiyasi (joylashishi) 
o‘zgaradi. 
Ular xromosoma ichi va xromosomalararo mutatsiyalarga bo‘linadi Xromosomalar 
ichi mutatsiyalariga, inversiya, duplikatsiya va deletsiya misol bo‘ladi (15-rasm), 
xromosomalararo mutatsiyalarga esa — translokatsiya misol bo‘ladi (16-rasm). 
Gen mutatsiyalari (transgenatsiyalar). Hujayrada replikatsiya va reparatsiya 
jarayonlari buzilishi natijasida kelib chiqadi. 
Genetik kod nima? 
Nukleotidlar ketma-ketligi tufayli aminokislotalarning oqsillar ketma-ketligini kodlash 
usuli barcha tirik hujayralar va organizmlarga xosdir. Bu genetik kod. 
DNKda to'rtta nukleotid mavjud: 
adenin - A; 
guanin - G; 
sitozin - C; 
timin - T. 
Ular lotin yoki (rus tilidagi adabiyotda) rus tilidagi katta harflar bilan belgilanadi. 
RNKda to'rtta nukleotid mavjud, ammo ulardan biri DNKdan farq qiladi: 
adenin - A; 

---

guanin - G; 
sitozin - C; 
uratsil - U. 
Barcha nukleotidlar zanjirband bo'lib, DNKda ikki karra spiral va RNKda bitta 
{textend}. 
Oqsillar yigirma aminokislota ustiga quriladi, u erda ular ma'lum bir ketma-ketlikda 
joylashgan bo'lib, uning biologik xususiyatlarini aniqlaydi.