Global moliyaviy inqirozlar va ulardan chiqish yo’llari Reja

Global moliyaviy inqirozlar va ularning mohiyati

Moliyaviy inqirozlar umumiy elementlarga ega, ammo ular turli shakllarda bo’ladi. Moliyaviy inqiroz ko’pincha quyidagi hodisalarning biri yoki bir nechtasi bilan bog’liq: aktivlar narxi va kredit hajmining sezilarli o’zgarishi; moliyaviy vositachilik va iqtisodiyotning turli sub’ektlarini tashqi moliyalashtirish bilan ta’minlashda jiddiy uzilishlar; keng ko’lamli balans muammolari (firmalar, uy xo’jaliklari, moliyaviy vositachilar va suverenlar); va keng ko’lamli davlat yordami (likvidlikni qo’llab-quvvatlash va qayta kapitallashtirish shaklida). Moliyaviy inqirozlar odatda ko’p o’lchovli hodisalar bo’lib, ularni bitta ko’rsatkich yordamida tavsiflash qiyin bo’lishi mumkin.Adabiyotda inqirozlarni keltirib chiqaradigan ba’zi omillarga aniqlik kiritildi, ammo ularning chuqurroq sabablarini aniq aniqlash qiyinligicha qolmoqda. Inqirozlarning asosiy sabablari bo’yicha ko’plab nazariyalar ishlab chiqilgan. Makroiqtisodiy nomutanosibliklarning asosiy omillari, ichki yoki tashqi zarbalar ko’pincha kuzatilayotgan bo’lsa-da, inqirozlarning aniq sabablari haqida ko’plab savollar qolmoqda. Moliyaviy inqirozlar ba’zan "irratsional" omillar, jumladan, banklarning to’satdan yugurishlari bilan bog’liq ko’rinadi; moliyaviy bozorlar o’rtasidagi yuqumli va tarqalish; stress davrida arbitrajni cheklash; aktivlarning bustlari, kredit inqirozi va yong’in savdosining paydo bo’lishi; va moliyaviy inqirozning boshqa jihatlari. Darhaqiqat, "hayvon ruhlari" g’oyasi (moliyaviy bozor harakatining manbai sifatida) inqirozlarni tushuntirishga harakat qiladigan adabiyotlarda uzoq vaqtdan beri muhim o’rinni egallagan (Keynes, 1930; Minsky, 1975; va Kindleberger, 1976)⁴.
Moliyaviy inqirozlar ko’pincha aktivlar va kreditlarning ko’tarilishidan oldin bo’lib, oxir-oqibat inqirozga aylanadi. Inqiroz manbalariga qaratilgan ko’plab nazariyalar aktivlar va kredit bozorlaridagi yuksalishlarning muhimligini tan oldi. Biroq, nima uchun aktivlar narxining pufakchalari yoki kredit bumlarining davom etishi va oxir-oqibat barqaror bo’lmasligi va inqiroz yoki inqirozga aylanishiga ruxsat berishini tushuntirish qiyin bo’ldi. Bu, tabiiyki, nima uchun moliyaviy bozor ishtirokchilari ham, siyosatchilar ham xavflarni oldindan ko’ra olmaydilar va aktivlar narxining o’sishini yoki kreditning kengayishini sekinlashtirishga harakat qilmaydilar, deb javob berishni talab qiladi.
Inqirozlar atrofidagi makroiqtisodiy va moliyaviy o’zgaruvchilarning dinamikasi keng qamrovli o’rganildi. Empirik tadqiqotlar moliyaviy inqirozning turli bosqichlarini, ya’ni dastlabki, kichik miqyosdagi moliyaviy uzilishlardan tortib, yirik milliy, mintaqaviy yoki hatto global inqirozlargacha bo’lgan davrda hujjatlashtirilgan. Ular, shuningdek, moliyaviy inqirozlardan so’ng, aktivlar narxi va kreditlarning o’sishi qanday qilib tushkunlikka tushishi mumkinligini tasvirlashdi.Uzoq vaqt davomida va qanday inqirozlar real iqtisodiyot uchun uzoq davom etadigan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ularning asosiy rolini hisobga olgan holda, keyingi bobda moliyaviy inqirozlar atrofida aktiv va kredit bozorlaridagi o’zgarishlar qisqacha muhokama qilinadi.
Moliyaviy davrlar nazariyasiga ko’ra, inqirozning o’zi nafaqat yo’qolmaydi, balki o’zini o’zi yaratadi. BIS xalqaro bankida ishlaydigan eng mashhur va taniqli makroiqtisodchilardan biri bo’lgan Klaudio Borio siyosat bo’yicha insho yozdi. Unda u hozirgi inqiroz sabablariga taalluqli yangi nazariyani batafsil bayon qildi. Ushbu inshoga ko’ra, kreditlarning juda tez o’sishiga olib kelgan davriy moliyaviy nomutanosiblik inqirozga sabab bo’ldi. Inqiroz o’sha paytdagi “standart” bo’lgan modellarga to’g’ri kelmagani uchun uni butun dunyo Markaziy banklari qabul qildi. Biroq, hatto besh yildan keyin ham, u tubdan noto’g’ri munosabatda bo’ladi. Shunday qilib, oxiri va chekkasi yo’q bo’lgan yumshatilish vaziyatni yanada yomonlashtiradi va kasallikni iqtisodiyotga chuqur suradi.⁵
Oxirgi 5 yil davomida turli mamlakatlarda inqiroz to’lqinlari aylanib bormoqda, buni iqtisodchilar biznes sikllarining neoklassik va neokeyns standart nazariyalari doirasida tushuntirib bera olmaydilar. Klaudio Borioning yozishicha, inqiroz sabablarini tushuntirish uchun moliyaviy davrlarning eskirgan va unutilgan nazariyasini qo’llash zarur.
1990-yillarda Yaponiya mantiqsiz va tushunarsiz vaziyatga tushib qolganida, Avstriya maktabining qarashlariga asoslangan bu nazariya birinchi marta esga olindi, ammo u undan ancha uzoqlashdi. Ammo bu masalani o’rganish ham dunyoni ayanchli yapon yo’lidan qutqarishga imkon bermadi.
Biz bir necha o’n yilliklar davomida to’plagan bilimimiz shuni ko’rsatadiki, hatto dunyo markaziy banklari va Fedning eng yumshoq siyosati ham bu erda yordam bermaydi. Agar hukumatlar barcha xususiy qarzlarni o’z zimmalariga olsalar, inqirozdan chiqish yo’li bor, deydi BIS bankining bu moliyachisi.
Moliyaviy sikl -nima?
Boriot iqtisodchilar uchun qisqa ko’rsatma yozdi, buning yordamida moliyaviy tizimni resurslarni qayta taqsimlashning oddiy tizimi deb o’ylashga odatlangan ular faqat tranzaktsiyalar xarajatlarini hisobga oladigan kontseptsiyani tushunishlari mumkin bo’ladi.⁶ Mana ko’rsatma:

• 
  Siz qisqa muddat haqida emas, balki uzoq muddat haqida o’ylashingiz kerak, chunki moliyaviy davrlar biznesning standart davrlaridan ancha uzoqroq;
  
• 
  Moliya tizimining o’zi xarid qobiliyatini yaratganligi sababli, nafaqat resurslarni taqsimlaydi, shuning uchun iqtisodiyotning pul tabiati haqida o’ylash kerak. Moliyaviy tizim qaysidir ma’noda o’z hayotiga ega;
  
• 
  Biz global miqyosda fikr yuritishimiz kerak, chunki jahon iqtisodiyoti allaqachon mahsulot, moliyaviy va oraliq bozorlar bilan yaxshi integratsiyalashgan;
  

Klaudio yozganidek, ushbu yangi nazariy yo’nalishning boshida moliyaviy tsiklning umumiy qabul qilingan ta’rifi yo’q.
Ta’rif yaqin ma’noga ega - "bizning xavf-xatarlar, aktivlar qiymati, moliyaviy cheklovlar haqidagi g’oyalarimiz o’rtasidagi munosabatlar, o’z-o’zidan ishlab chiqariladi, avvalambor bumga, keyin esa moliyaviy bozorlarning pasayishiga olib keladi".
Bizning moliyaviy tsikldagi hozirgi holatimiz kredit va ko’chmas mulk narxlarining narxini eng aniq aks ettiradi. Odatda, bu ikki komponent bir-biriga bog’langan, chunki kreditlash ko’chmas mulkni sotib olish yoki qurishda ayniqsa muhimdir. Qimmatli qog’ozlar narxlari ushbu ikki ko’rsatkich bilan kamroq bog’liq. Foiz stavkalari, risk mukofotlari, o’zgaruvchanlik, umidsiz kreditlar va shunga o’xshashlar moliyaviy davrlarni o’rganishda ham rol o’ynaydi. Biznes tsikllari moliyaviy davrlarga qaraganda tez-tez o’zgarib turadi. Ularning takrorlanish chastotasi besh yildan sakkiz yilgacha. 1960-yillardan beri olib borilgan o’lchovlarga ko’ra, eng rivojlangan 7 ta iqtisodiyot uchun moliyaviy tsikl uzunligining o’rtacha qiymati 16 yilni tashkil qiladi.
Zamonaviy iqtisod fanida iqtisodiy sikllarning ko’plab turlari e’tirof etilsada, hanuzgacha yagona tasnifga kelinmagan. Shunday bo’lsada, iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiy sikllarning quyidagi to’rt turi keng tarqalgan:
- Kitchin sikli (tovar zaxiralari sikli, uzunligi 2-4 yil);
- Juglar sikli (biznes sikli, uzunligi 7-12 yil);
- Kuznets sikli (qurilish sikli, uzunligi 16-25 yil);
- Kondratev sikli (uzun sikllar, uzunligi 40-60 yil).
Kitchin sikli korporatsiyalar tovar-moddiy zaxiralarining bozordagi talab va taklif o’zgarishiga mos ravishda tebranishi natijasida yuzaga kelsa, Juglar sikli dastavval sanoatdagi asosiy kapital amortizatsiyasi muddatlari bilan belgilanadi. Kuznets siklining yuzaga kelishida qurilish, tug’ilish va migratsiya, ya’ni demografik omillar muhim o’rin tutadi.
Kondratev sikli asosida yotuvchi kapitalning jamlanish, markazlashuv, bo’linish va qadrsizlanish mexanizmi bozor iqtisodiyoti rivojlanishining muhim omili hisoblanib, siklning pasayish to’lqinidan ko’tarilish to’lqiniga o’tishi va, o’z navbatida, yangi siklning ko’tarilish fazasiga o’tishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Iqtisodiy siklning asosiy fazalari ko’tarilish, inqiroz, depressiya va jonlanishdan iborat.
Siklik tebranishlarni tadqiqot obyekti sifatida o’rgangan qator iqtisodchi olimlar sikllarning yuzaga kelishiga sabab bo’luvchi omillar sifatida muvozanat modellari asosida yotgan omillarni ajratib ko’rsatishadi.