Glossariy. Tabiatdan foydalanish va ulardan oqilona foydalanish muammolari

Glossariy. Tabiatdan foydalanish va ulardan oqilona foydalanish muammolari
Tabiat — odamning paydo boʻlgunicha ham, odam ishtiroki bilan ham mavjud borliq. Umuman — bu dunyo, odam, koinot; mikromakromegadunyolar; jonsiz va jonli borliq. Tor maʼnoda — tabiat fanlari oʻrganadn obyekt. Tabiat odamga, jamiyatga bogʻliq boʻlmagan qonuniyatga boʻysunadi. Odam tabiatning bir qismi. Odam tabiat qonunlarini oʻzgartira olmaydi, faqat qonunlardan foydalanib, tabiat elementlarini, qismlarini oʻzlashtirishi mumkin. Tabiat tushunchasi insoniyat jamiyati yashashi tabiiy sharoitlarining majmui sifatida ham qaraladi. Inson yashashi uchun mehnat qiladi, mehnat (mas., dehqonchilik, qurilish, sanoat), miya faoliyati va boshqa esa tabiatning baʼzi jihatlarini oʻzgartiradi. Odam tomonidan, yaʼni ijtimoiy mehnat jarayonida yaratiladigan moddiy boyliklar shartli ravishda "ikkinchi tabiat" deyillladi. Mas., vodoroddan urangacha boʻlgan 92 ta kimyoviy element tabiiydir, undan keyingi kashf etilganlari sunʼiydir. Barcha sunʼiy sintetik kimyoviy birikmalar, odam yaratayotgan atom va yadro energiyalari "ikkinchi T."ga kiradi.

Tabiat atamasi keng maʼnoda fizik, material olamni bildiradi. Kundalik turmushda "tabiat" soʻzi ostida odam taʼsiri ostida koʻp boʻlmagan atrof-muhit va undagi hayot (yovvoyi tabiat) nazarda tutiladi. Birinchi holda tabiatni umuman fan, ikkinchi holda esa tabiatshunoslik oʻrganadi. Bunda tabiat subatomdan galaktik miqyoslarga boʻlib koʻriladi.

Odamning T.ga munosabati tarixda oʻzgarib va rivojlanib bordi. Antik falsafada T.ga stixiyali kuchlar (Demokrit), ideal dunyoning inʼikosi (Platon), uygʻun jarayon (Pifagor), mukammallik (Aristotel) deb qaralgan. Diniy taʼlimotlarda T. ruxiy ibtidoning moddiy gavdalanishi deb xisoblangan va xudo T.dan yuqori turadi deb tushunilgan. Uygʻonish davrida T.ga hamma tabiiy uygʻunlik va mukammallikning yuzaga chiqishi sifatida karaldi. Yangi davrda T.ga boʻlgan munosabat T.ning ilmiy oʻrganish obʼyektiga aylanishida katta rol oʻynadi.

20. 
    obʼyekti fazo va vaqtda mavjud modda, materiyadir. Ular cheksiz maʼlum narsalarning (elementar zarralar, antizarralar, qum, tosh, tuproq, suv, havo, jonsiz va jonli mavjudot, planetalar, yulduzlar, galaktikalar va boshqa samoviy jismlar, fizik maydonlar) majmuidan iboratdir. Bir vaqtlar (fanning soʻnggi maʼlumotlari boʻyicha bundan 20 mlrd. yil avval) bu jismlar boshqa koʻrinishda boʻlgan. Boʻlajak mlrd. yillarda u yana oʻzgarib boradi. T. odamning, jamiyatning vatani. Odamning hayoti T.ning, biosferaning uygʻun sharoitiga bogʻliq. Bu sharoit salbiy tomonga oʻzgartirilsa, odamning normal yashashiga putur yetkaziladi, ekologik muammolar paydo boʻladi. Ilmiy-texnika yutuqlaridan notoʻgʻri foydalanish — biosferaning buzilishiga olib keladi. Binobarin T.ni puxta bilib, undan samarali foydalanish, unga toʻgʻri va oqilona munosabatda boʻlish lozim (qarang Tabiatni muhofaza qilish). Insonning T.ga bunday munosabatda boʻlishida fan asosiy omil boʻlib kelmoqda. Yer va koinotda insonning faoliyati faollashmoqda. Koinotning uzoquzoq joylari (as., metagalaktikalari)da,t yuz berayotgan hodisalarni kengroq va chuqurroq bilish T. haqidagi tasavvurlarni kengaytiradi
    

Tabiatdan foydalanishning hududiy tizimining tuzilishini o'rganayotganda, resurslardan foydalanish turlarini, ishlab chiqarish, ijtimoiy va texnologik sohalarni tahlil qilish kerak. Atrof-muhitni boshqarish tizimining tuzilishida barcha elementlar bir-biri bilan va atrof-muhit bilan yaqin aloqada bo'ladi.

Ishlab chiqarish tabiatdan foydalanish tuzilmasi elementlaridan biridir. Tabiiy resurslardan foydalanish, energiya iste'mol qilish va ifloslanish va chiqindilarni ishlab chiqarish orqali ishlab chiqarish sektori atrof-muhitning buzilishining eng muhim sabablaridan biridir.

Sanoat siyosatining eng muhim maqsadlaridan biri kuchli innovatsion va raqobatbardosh sanoat sektori uchun asos va shart-sharoitlar yaratish, shu orqali uning barqarorligini kafolatlashdan iborat.

Endi toza sanoat hashamat emas, balki zarurat ekanligi ayon bo‘ldi. Ko'pgina ishlab chiqarish tarmoqlari atrof-muhit va tabiiy resurslarni saqlash mas'uliyatini o'z zimmalariga oladilar. Shunday qilib, ishlab chiqarish nafaqat tabiiy resurslarni muhofaza qilish muammosining bir qismiga, balki uni hal qilishning bir qismiga ham aylanadi.

Ishlab chiqarish bilan chambarchas bog'liq bo'lgan strukturaning ikkinchi elementi ishlab chiqarish texnologiyasidir. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida hamma joyda qishloq xo‘jaligi texnikasini ko‘kalamzorlashtirish, uni tabiiy jarayonlar bilan optimal muvofiqlashtirish vazifasi turibdi.

Ko'kalamzorlashtirish texnologiyasi muammosi hal etilmaydigan ko'rinishi mumkin, chunki. sanoat rivojlanishining uzoq yillari davomida texnologiyani ekologik jihatdan beparvo rejimda ishlab chiqishda juda bir tomonlama inertsiyaga erishildi va sifat jihatidan yangi rejimga o'tish shunchaki imkonsiz ko'rinadi. Bundan tashqari, texnologiyani ekologiyalash bo'yicha hozirgacha ko'rilgan chora-tadbirlar muammoni tubdan hal qilmaydi, faqat uning qo'shimcha yechimini kechiktiradi. Tabiiy muhitning ishlab chiqarish orqali ifloslanishiga qarshi kurash hozirgacha mavjud ishlab chiqarish texnologiyasini o'zgartirish orqali emas, balki asosan tozalash inshootlarini qurish orqali amalga oshirilmoqda. Biroq, bu choralar muammoni hal qilish uchun etarli emasligi aniq.