3
KIRISH
Jamiyatni
axborotlashtirish
sivilizatsiyani
rivojlantirishning
strategic
omillaridan biri bo‘lib, axborotning muhim xususiyati tufayli faqat axborotgina
insoniyatga global muammolarni yechish ma’lum asoslarini va yangi barqaror
rivojlanish paradigmasini beradi
1
.
Undan tashqari, axborot tizimlari va
texnologiyalari bilan inson o‘zining shaxsiy qobiliyati: xotira, mantiq, dunyoqarash
kengligini kengaytirish va rivojlantirish uchun asosiy vositalar sifatida
foydalanmoqda.
Ilmiy, har qanday iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatda,
mahsulot ishlab chiqarish
va taqsimlash bilan band bo‘lgan har qanday korxonada axborot yaratiladi va
ishlatiladi. Ishlarning har qanday bog‘liqligi va uyg‘unligi faqatgina barcha
jarayonlarni o‘z ichiga olgan axborot tizimlari tufaylidir, shu bilan birga axborotni
iste’molchilari ham, generatori ham turli xildagi funksional va boshqaruvchi tizim
ostilar hamda insonning o‘zi bo‘lib hisoblanadi. Ya’ni, insonning amaliy har qanday
maqsadga yo‘naltirilgan u yoki bu bo‘yicha faoliyati axborotni qayta ishlash tartibi
bilan bo‘g‘langan bo‘lib, ular avtomatlashtirilgan yoki avtomatlashtirilmagan
bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda hisoblash mashinalaridan
foydalanishga
asoslangan
variant
eng
samarali
hisoblanadi.
Avtomatlashgan
axborot
tizimlari(AATiz) ma’lumotlarni samarali qayta ishlashning ixtisoslashgan vositasi
bo‘lib, har qanday faoliyatning ya’ni ishlab chiqarishni boshqarish, ilmiy tadqiqot,
iqtisodiy yoki ijtimoiy tizimlarda majburiy tarkibiy qismiadan iborat bo‘lib qoldi.
Inson «avtomatlashtirish» tushunchasi paydo bo‘lguncha uzoq yillar maqsadga
yonaltirilgan axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishni o‘rganib,
axborot- qaror qabul qilish va nazoratni amalga oshirishning
alternativsiz asosi
ekanligini tushuna boshladi. Avtomatlashtirish insonning maqsadli faoliyati
doirasiga biron-bir muhim o‘zgarish kirita oladimi degan savol tug‘ilishi mumkin.
Barcha ko‘zga ko‘ringanlar bo‘yicha: ma’lumotlarni yig‘sh , qayta ishlash va
taqsimlashning «механик»operatsiyalariga tegishli bo‘lganlarigao‘zgarish kirita
oladi deyish mumkin. Boshqaruvchi sub’ekt va boshqariladigan faoliyat bo‘yicha
1
О.Л. Голицина и др. «Информационные системы»-М: ИНФРА-М, 2014
4
bog‘lanishni amalga oshiruvchi vosita sifatida ishtirok etuvchi «avtomatlashgan»
axborot to‘g‘risida gapirilayotgan bo‘lsa o‘zgarish kirita olmaydi deyish mumkin.
Axborot har qanday jarayonda ham ishtirok etadi.
Ular boshda qimmatbaho
va ishonchli bo‘ladi, lekin mos vositalar yordamida uning bu xususiyatlari saqlay
olinmasa, u holda kelgusida uning reprezentativlik darajasini tiklash uchun ko‘p
mehnat talab qiladigan protseduralarga duch kelish mumkin.
AATiz larining paydo bo‘lishi bilanoq axborotni nazorat qilish, qayta ishlash va
tahlil qilish barcha funksiyalari hisoblash mashinalariga yuklangan edi, chunki bu
sohada ular yordamda barchasini qilish mumkin deb hisoblanardi.
Biroq
mashinadan foydalanish hamma vaqt ham samarali va hamma vaqt ham mutlaqo
maqsadga muvofiq emas ekan. Axborotni «qo‘lda» qayta ishlashning ananaviy
usullari va axborotlar oqimini boshqarishni avtomatlashtirish ko‘p hollarda
axborotlashtirish bo‘yicha mutaxassislar tassavur qilganlaridan ham
judayam qiyin
ekan. Ayrim axborot oqimlari insondan insonga o‘tguncha to‘liq samaraga ega,
ularni mashina muhitiga joylashtirilgandan keyin asosiy faoliyatning umumiy
samaradorligi pasayishiga sabab bo‘ladi. Ma’lumotlar, avval to‘g‘ridan-to‘g‘ri
«tabiiy» uzatish kanallaridan foydalanib uzatilgan bo‘lsa, endi belgilangan manzilga
tushishidan oldin kodlashtirish va EHMning qayta ishlovidan o‘tishi kerak. Bu
nafaqat sezilarli to‘xtab qolishga olib keladi, balki insondan ularni qidirish va qayta
ishlash bo‘yicha maxsus ko‘nikmalar talab qiladi. Bundan tashqari insonning
axborotga egalik qilish hissini yoqotadi: endi u o‘zini
axborot xizmati uchun
ma’lumot etkazib beruvchi deb his qila boshlaydi.
Juda katta miqdordagi va hajmi bo‘yicha ko‘payib boruvchi saqlanadigan va
qayta ishlanadigan ma’lumotlar boyicha, shu bilan birga bu ma’lumotlarni etkazib
beruvchi, o‘zgartiruvchi va foydalanuvchi ko‘plab sonli sub’ektlarning paydo
bo‘lishi bilan bog‘liq boshqa muammo tug‘iladi. Ma’lumotlar kerak bo‘ladigan
masalalar turlari ko‘payadi, ular bilan birga hisoblash muhitiga talab nafaqat
uskunalar qismi bo‘yicha balki bu tizimni qo‘llab quvvatlovchi va foydalanuvchi
mutaxassislarga talab ham oshadi.
Bu holda avtomatlashtirishning kop uchraydigan kamchiligi, masalani ishlab
