Haykaltaroshlikning turlari

Haykaltaroshlikning turlari.

Chorshanbiyeva Gulzamon Jumayevna Surxondaryo viloyati Angor tumani 13 maktab Tasviriy san'at va chizmachilik fani oʻqituvchisi

Surxondaryo viloyati Angor tumani 14 maktab Tasviriy san'at va chizmachilik fani oʻqituvchisi Amonova Dilafruz Xamzayevna

Anotatsiya:Ushbu maqolada Haykaltaroshlik san’ati uning turlari haqida hamda

haykallarni yasashda ishlatiladigan materiallar xaqida ma'lumotlar berilgan.

Kalit so'zlar:Tasviriy san’at,relef,yodgorlik,qabrtosh,animalistic janr,natyurmort.

Haykaltaroshlik - tasviriy san’atning turi bo‘lib, tasvirlanadigan narsani hajmli, uch o‘lchovli uzunlik, kenglik, balandlikka ega qilib aks ettirish tamoyiliga asoslangan san’at turi. Asosan, inson, qisman hayvon va qushlar, tabiat (manzara), narsalar (natyurmort) ifodalanadi. Haykaltaroshlik asarlari, asosan ikki turga: hamma tomonidan ko‘rish imkoni bo‘lgani, mukammal shaklli haykalga va bir tomondangina ko‘riladigan relefga bo‘linadi. Haykalda kishining boshi, beligacha (byus), tizzasigacha, butun gavdasi (bularda muayyan shaxs aks ettirilgan bo‘lsa - portret), ikki yoki bir necha kishi (muayyan shaxslar aks ettirilgan bo‘lsa - guruh portret) ishlanishi mumkin. Relefning hajmi va shakli uning o‘rnatiladigan joyiga, qanday maqsadda xizmat qilishiga qarab tanlanadi, undan ko‘pincha me’morchilik (friz, fronton, plafon va boshqalar)da foydalaniladi. Relefning pas (barelef), baland tasvir (gorelef)," fonda o‘yib ishlanadigan xillari bor.Mazmuni va vazifasiga ko‘ra haykaltaroshlik monumental haykaltaroshlik (yirik haykal, yodgorlik, memorial inshootlar - jamoat joylariga o‘rnatiladi, yirik hajmda ishlanadi, muhim g‘oyalar targ‘ibotiga xizmat qiladi) va monumental bezak haykaltaroshlikka (binolar, turli inshootlarga, bog‘, park, maydon, yo’l va boshqa joylarda muhitga moslab, bezak tarzida o‘rnatiladi, hajmi har xil badiiy favvoralar ham unga kiradi) bo‘linadi.Datsgohli haykaltaroshlik (muzey, ko‘rgazma zallariga, binolarning intererlariga qo‘yiladi, hajmi asliga yaqin yoki sal yirik; yaqindan ko‘rinadi) va juda kichik haykaltaroshlik asarlari (sopol va chinni haykalchalar, shuningdek, plaketka (relef, tasvirli platsinka) o‘yib ishlangan shakllar, (uy-ro‘zg‘or buyumlari, jihozlar, qurol va idishlardagi shakl-tasvirlar, zargarlikda relef hosil qilib tayyorlangan bezaklar va shu kabilar) ga bo‘linadi.Monumental, monumental bezak, qisman datsgohli haykalta­roshlik asarlari aralash san’at turiga kiradi. Kichik haykaltaroshlik asarlari ko‘pincha uy ichini bezaydi, jihoz, qurol, idish va boshqa buyumlarni badiiy buyumga aylantiradi. Haykaltaroshlikning bu turi juda qadim zamonlardan rivoj topgan. Metall (bronza, mis, qalay, cho‘yan, po‘lat, alumin), gips, beton, shisha, platsmassa kabi materiallardan asar quyib, qotiriladi (boshqa materialdan tayyorlangan modeldan shakl-qolip tayyorlab quyiladi). Tayyor metallgazarb berib, ishlov berib, bog‘lab ham haykaltaroshlik asari ishlanadi.Tosh (marmar, granit, ohaktosh, qumtosh, bazalt, diorit va boshqalar), suyak, yog‘ochni kesib, yo’nib, o‘yib tasvir ishlanadi. Tosh shakl tayyor bo‘lganda sayqal beriladi. Yog‘och, odatda, nim rangga bo‘yaladi.Haykaltaroshlik tarixi qadimiy paleolit va neolit davrlardayoq sopol, suyak, shox, toshning yumshoq xillaridan hayvon, qush, kishilarning tasvirlari tayyorlangani ma’lum. Qadimgi Misrda toshdan ulkan sfinkslar ishlandi, fir’avnlarning katta haykal va releflari yaratildi. Ularda fir’avnning qudrati ifodalandi, ko‘pincha ilohiylashtirib aks ettirildi. O‘tmishda ham, bugungi kunda ham haykaltaroshlik insonparvarlik g‘oyalariga xizmat qilmoqda.Mazkur risolada islom dini nima sababdan soyasi bor narsalarni tasvirlashni taqiq-lagani, bu taqiqning nisbiy darajalari ham ko‘rsatib o‘til-gan. Demak, islomda tasviriy san’at turlari va ko‘rinishlariga ko‘proq soyasiz narsalarni chizishga, ayrim hollardagina jonzotlarni, jumladan, odam siymosini tasvirlashga e’tibor berilgan. Alisher Navoiy siy­mosini kichik zamondoshi -buyuk musavvir Kamoliddin Behzod chizib qoldirgani hozir ko‘pchilikka ma’lum.Mashhur haykaltarosh va rassom A. Verrokodan ta’lim olgan, matematika, anatomiya va boshqa fanlarga qiziqqan. Tasviriy san’at Leonardo da Vinchi ijodining muhim qismini tashkil etadi. Leonardo da Vinchi XV asrning 70-80-yillarida mavjud borliq go‘zalligi, boyligini madh etuv-chi («Gul tutgan Madonna» (Yermitaj), «Vahiy»-(Uffitsi) ajoyib asarlar yaratgan. Asrlar o‘tadi, bir ijtimoiy tuzum o‘rnida ikkinchisi m paydo bo‘ladi, ammo xalq moddiy va ma’naviy boyliklar yaratishda davom etaveradi.Bezakli amaliy san’at turi tasviriy san’atga yaqinroq turadi. U amaliy maqsadlarga mo‘ljallangan bo‘ladi. Bezakli amaliy san’at asosan maishiy turmush ehtiyojlariga xizmat qiladigan narsalar, buyumlar yaratadi.O‘zbekitson amaliy bezakli san’ati datsgohli tasvir shakllaridan farq qilib, xalq tarixi bilan bog‘liq holda, murakkab va ko‘p asrli rivojlanish yo’lini bosib o‘tdi. Bu san’at turi voqelikni estetik idrok etib, yangiliklar yaratishga qaratilgan san’atdir. Hozir nafis gazlamalar, gilamlar to‘qish, sopol idishlarga gul solish, do‘ppi tikish, zardo‘zlik, kashtachilik, so‘zanaga gul tikish, misgarlik, kulolchilik, zargarlik, musiqa asboblari yasash kabi san’at turlari keng tarqalgan. Zardo‘zlik san’ati utsalari turmush buyumlari, bejirim do‘ppilar, milliy kiyimlar, ajoyib pannolar yaratmoqdalar.

Shakl bo'yicha haykaltaroshlikning quyidagi turlari ajratiladi:

- yodgorlik- haykaltaroshlikning eng keng tarqalgan shakli bo'lib, asosiy vazifa "abadiy" materialda tarixiy shaxs yoki muhim voqea haqidagi eslatmani saqlab qolishdir. Yodgorliklar tufayli biz ko'p yillar davomida o'tgan odamlarni, o'tgan voqealarni eslaymiz. Bunday holda, yodgorlik o'tmish aks-sadosi sifatida ishlamaydi, u har bir avlod uchun dolzarbdir, chunki har bir madaniy va tarixiy davrda u o'ziga xos narsani ramziy qiladi;

- yodgorlik yodgorlikka juda yaqin. Shuningdek, u odamlarga ba'zi muhim voqealarni eslatish uchun mo'ljallangan. Bir qarashda yodgorlik va yodgorlik o‘rtasidagi chegarani chizish juda qiyin. Biroq, ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, yodgorlik yanada samimiy ifoda shakllariga ega va yodgorlik doimo ulug'vor. Ikkinchidan, yodgorlik tasvirlangan ob'ekt taniqli bo'lishi uchun amalga oshiriladi, buning uchun ular davr voqeligidan va ma'lum bir shaxsga xos xususiyatlardan foydalanadilar. Yodgorlik bunday tafsilotlarga muhtoj emas, chunki atributlar orqasida vaqt va makondan tashqarida tushunarli bo'lgan chuqur ma'noni yashiradi (masalan, Volgograddagi Vatan yodgorligi; Nyu-Yorkdagi Ozodlik haykali, Vayron qilingan shahar yodgorligi O. Zadkina, 1940 yilda Gollandiyaning Rotterdam shahrining bombardimon qilinishini eslatadi).Yodgorlik va yodgorlik o'rtasida yana bir farq bor: uning joylashishi har doim shaharning me'moriy muhitiga bog'liq. Biroq, yodgorlik o'z joyini sinchkovlik bilan tanlashni talab qiladi, chunki u shahar landshaftining markaziy qismlaridan birini egallab, uning atrofidagi makon uchun uslubni o'rnatadigan shaharni shakllantirish rolini bajaradi. Yodgorlik o‘zining buyukligini his etishi uchun u bilan tomoshabin o‘rtasida masofa bo‘lishi kerak. Balandlik ta'siriga yodgorlikni boshqa makonga o'tkazadigan, uni erdan ajratib turadigan va kundalik voqelikdan ajralishning aniq belgisiga aylantiradigan poydevor (tayanch, stend) orqali erishiladi.

“Pedestal” tushunchasi ham o‘ziga xos tayanch, to‘g‘rirog‘i “oyoq” ma’nosini bildiradi. Biroq, piyoda yodgorlik bilan bog'liq va yodgorlik poydevor bilan. Piyoda, garchi u yodgorlik va tomoshabin orasidagi masofani belgilab qo'ygan bo'lsa-da, yodgorlikdagi kabi aniq emas. Yodgorlik poydevori butun obraz mazmunini ochib beruvchi haykallar, relyeflar ko‘rinishidagi o‘ziga xos tasviriy tilga ega.

Yodgorlik poydevori, yodgorlik poydevori, molbert haykali uchun stend, byust plintisi bitta umumiy mulkka ega; ular badiiy obraz va tomoshabin o‘rtasidagi, voqelik olami bilan san’at olami o‘rtasidagi chegarani belgilaydi;

- qabr toshi- vazifasi jihatidan yodgorlik va yodgorlikka juda yaqin bo'lgan haykaltaroshlik turi ham mangulik mavzusi bilan bog'liq. Yodgorlik va yodgorlikdan farqli o‘laroq, qabr toshi hayot va mamot, o‘lmaslik va o‘lim masalalariga bag‘ishlangan;

- janrdagi haykaltaroshlik oldingi barcha turlardan farq qiladi. Bu abadiy xotira mavzusi bilan bog'liq emas, u turli xil hayotiy vaziyatlar va hodisalarni butun xilma-xilligi bilan aks ettiradi. Shakl realistik, allegorik va hatto mavhum bo'lishi mumkin. Uning o'ziga xosligi hayotning turli xil san'at janrlaridan foydalangan holda plastik tasvirda aks etishidadir.

Haykaltaroshlik janrlari.

Animalistik janr. Bu janrdagi asarlar plastik orqali hayvon qiyofasini ochib beradi.Odamlar hayvonlarni qadim zamonlardan beri tasvirlagan bo'lishiga qaramay, bu janr 19-asrning boshlarida, bir nechta yo'nalishlar mavjud bo'lgan paytda shakllangan.Birinchi yo'nalish hayvonlar tasvirlarida naturalizmni saqlash bilan bog'liq bo'lsa, ikkinchisi hayvonlar insoniy fazilatlarning timsoliga aylangan asarlar bilan tavsiflanadi. Tasvirning shakli boshqacha - stilizatsiyadan abstraksiyaga, matn terishdan allegoriyaga qadar.Portret- umuman shaxs yoki aniq shaxs obrazini yaratish. Janr bir vaqtning o'zida oddiy va qiyin, chunki haykaltaroshlik ekspressiv vositalar bilan cheklangan, bu plastik shakllanish jarayonini murakkablashtiradi.Ba'zi haykaltaroshlar naturalizmga intilishadi (odam qanday bo'lsa, shunday tasvirlanadi); boshqalar modelni ideallashtiradi (inson o'zini boshqalarning nazarida ko'rishni xohlaganidek tasvirlangan).Turli madaniy va tarixiy davrlarda portret janrining rivojlanishi o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan (xalq, sinf, davr vakilining obrazi yaratilgan), bu esa bir nechta tasvirlarni tanlashga olib keldi. navlari:

- kamera portret tashqi soddaligi bilan ajralib turadi, modelning ichki dunyosini yashiradi. Unda muallifning modelga norasmiy munosabati eng aniq namoyon bo'ladi;

- tantanali portret ko'p sonli dekorativ elementlar (kostyum elementlari, aksessuarlar, atributlar va boshqalar) tufayli oddiy va kundalik hayotdan yuqoriga ko'tarilgandek, yanada tantanali va ayni paytda tomoshabindan ajralgan ko'rinadi;- portret janri - shunchaki biron bir shaxsning portreti emas, balki boshqa janr bilan sintez asosida portretning ma'lum bir g'oyasini amalga oshirish. Masalan, tarixiy shaxs obrazi ikki janrni birlashtiradi: portret va tarixiy janr, Apollon haykali

– portret va mifologik janr.Haykaltaroshlikda maishiy, mifologik va tarixiy janrlar kamroq tarqalgan.Maishiy janr haykaltaroshlikda kundalik hayot mavzularini ochishni, kundalik hayot haqiqati bilan tanishishni o'z ichiga oladi. Kundalik janrdagi asarlarning mazmun tomoni falsafiy ildizlarga ega bo'lgan juda chuqur mavzularga to'xtalib, tomoshabinni murakkab hayotiy masalalar haqida o'ylashga undaydi.Tarixiy va mifologik janrlar uzoqroq rivojlanish tarixiga ega. Tarix, mifologiya va din mavzulari haykaltaroshlarni uzoq vaqtdan beri tashvishga solib kelgan, chunki har bir davr tarixiy voqealar, mifologik yoki diniy mavzularni o'ziga xos tarzda o'qish bilan ajralib turadi.Natyurmort va landshaft... Dastlab, ular faqat boshqa etakchi janrlar bilan birgalikda ishlatilgan. Ammo yaqinda, mavzu va tabiat plastik asarlar uchun alohida mavzuga aylangandan so'ng, haykallar paydo bo'ldi, ular tomoshabinga o'zini o'rab turgan dunyoga tirik organizm sifatida qarashga imkon beradi. Ushbu janrlarni rivojlantirishning zaruriy sharti haykaltaroshlik shakli bilan tajribalar bo'lib, u tasvirlanganlarning hayotiyligidan xalos bo'lishga va qo'g'irchoq ta'siridan qochishga imkon berdi.Fragment janri... Unda inson tanasining alohida elementlari, tabiiy ob'ektlar va ob'ektlarning bo'laklari mustaqil ravishda mavjud.Ushbu janrning rivojlanishiga badiiy turtki bo'lib, arxeologik qazishmalar paytida topilgan antiqa haykallarning parchalari bo'lib, ular butun to'liqligi bilan ifodali va qiziqarli bo'lib qoldi. Ularning atipikligi tufayli ular kollektsiyaga aylandi. Asta-sekin parchalar haykaltaroshlikda mustaqillikka erishdi.Atrofdagilar e’tiborini inson tanasi a’zolarining hayratlanarli plastik badiiy tovushiga qaratgan O.Rodin, narsalarga futuristik nigoh bilan ichkaridan qaragan U.Bocconi haqli ravishda fanning ko‘zga ko‘ringan vakillari sanaladi. bu janr.San'atda ifodalangan go'zallikka intilish odamni hayvondan ajratib turadigan deyarli yagona narsadir. Qadim zamonlardan beri inson g'orini olib chiqib, ov qilish va omon qolish o'rtasida go'zal narsalarni yaratishga harakat qilgan. Insoniyatning rivojlanishi bilan san'at ham rivojlanib, tobora ko'proq yangi shakllarni oldi. Haykaltaroshlik tasviriy san'atning asosiy turlaridan biridir. va uning qanday turlari mavjud - bu maqolada bu haqda aytiladi.Haykalning asosiy ob'ekti - bu odam, ammo u hayvonlar yoki boshqa narsalarni ham tasvirlashi mumkin. Qaysi materialdan foydalanilganiga qarab, tegishli ishlov berish usullari tanlanadi. U qolipga solingan, zarb qilingan, ta'qib qilingan yoki quyilishi mumkin.

Xullosa:Ushbu maqolada haykaltaroshlik asarlari va uning turlari,haykallarni yasashda ishlatiladigan materiallar turli xil yodgorliklar,haykaltaroshlik janrlari xaqida ma'lumotlar berilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

www.ziyomaskan.uz

Haykaltaroshlik tarixi qo'llanmasi.