Хфх лек Хосилбеков

mehnat xavfsizligi
. Qishloq xo’jalik korxonalarida yuklarni tashish, yuqoriga ko’tarish uchun 
ko’pgina mashina hamda mexanizmlar ishlatiladi. Tashuvchi mexanizmlar asosan gorizontal 
yo’nalishda harakatlanadilar. Ular uzluksiz ishlaydigan: tasmali transportyor, havo yordamida, 
roliklar, tarnovlar yordamida ishlaydigan va boshqa turlardan iborat bo’ladi. Davriy ravishda 
ishlaydiganlarga  esa  avtomobillar,  avto  va  elektryuklagichlar  va  hokazolar  kiradi.  Yuk 
ko’taruvchi 
uskunalarga ko’prik kranlari, avtomobillarga o’rnatiladigan aylanma kranlar, telfer, o’ziyurar 
aravacha o’rnatilgan tal va boshqalar kiradi. 
Rasm 6.15. Yuklarni xavfsiz ilashtirish va ko’tarish usullari 
Kranlarda ishlashda odamning yuk va kranning harakatsiz qismi yoki boshqa ob’ekt (devor, 
82 
kolonna) orasida siqilib qolishi, ilmoq to’g’ri ilinmaganligi sababli yukning tushib ketishi, elektr 
uzatish  liniyalari  yaqinida  ishlayotganda  elektr  toki  urishi,  ishlayotganlar  malakasining 
etishmasligi 
va boshqa sabablar tufayli baxtsiz hodisalar sodir bo’lishi mumkin. Yuk ko’tarish uskunasida 18 
yoshga  to’lganlargina  ishlashiga  ruxsat  etiladi,  bundan  tashqari  ular  tibbiy  ko’rikdan  o’tgan, 
maxsus 
ta’lim olgan va tegishli guvohnomasi bor bo’lishi kerak. 
Xo’jalikning ta’mirlash ustaxonalarida sozlash ishlarini bajarishda kran-to’sinni (kran – 
balka) ishchilarning o’zlari boshqaradilar, shu sababli ular bilan ko’tarish mexanizmlari bilan 
xavfsiz ishlash qoidalari bo’yicha ham vaqt-vaqti bilan dars o’tkazib turish zarur. 
Barcha yuk ko’tarish vositalari, qo’l bilan ishga tushiriladigan va 1 t gacha yuk ko’taradigan 
kranlardan tashqari, «Sanoatkontexnazorat» organlari ro’yxatidan o’tgan bo’lishlari kerak. 
Yuk ko’tarish va tashish mashina va uskunalarini «Sanoatkontexnazorat» davlat tashkiloti 
tomonidan rasmiylashtirilib, ko’rikdan o’tkaziladi va foydalanishga ruxsat etiladi. Texnik ko’rik 
asosan  ikki  bosqichda,  to’liq  -  har  uch  yilda  bir  marotaba  va  qisman  har  o’n  ikki  oyda  bir 
marotaba 
amalga oshiriladi. To’liq texnik ko’rik davomida yuk ko’tarish mashinalari va uskunalari statik 
va 
dinamik sinovlar asosida tekshiriladi. 
6.16-rasm. Yuk ko’tarish mexanizmlarini statik 6.17-rasm. Stroplalarga ta’sir 
sinov o’tkazish sxemasi ko’rsatuvchi kuchlar sxemasi 
1 – yuk; 2- ipli ko’rsatkich; 3- lineyka 
Statik sinov davomida yuk ko’tarish mexanizm yoki mashinasini yuk ko’tarish qobilyatidan 
25%  ortiqcha  zo’riqish  asosida  yerdan  20-30  sm  balandlikda  ko’tarilib  10  daqiqa  davomida 
ushlab 
turiladi. Bunda sim arqonlarni sifati va ko’tarish mexanizmini to’g’ri chiziq ip bilan paralelligi 
tekshiriladi. 
Dinamik sinovda ko’taradigan yuk miqdori 10% ga oshirib, yuk bir necha marotaba 
ko’tarilib tushiriladi va burchak ostida aylantiriladi. Bunda mashinaning barcha mexanizmalari 
va 
tormoz tizimi ishi tekshiriladi. 
Mashinalarning bevosita yuk ko’taruvchi moslamalalari (stropa, sim arqon, zanjir, qisqich, 
ilgak va boshq.) foydalanishga topshirilishidan oldin har galgi tozalanishdan so’ng sinovdan 
o’tkazilishi kerak. Sinov, me’yordagi yuk ko’tarish qobiliyatidan 25 % ko’p holda bajariladi. Yuk 
ko’taradigan po’lat va ilmoqli simarqonlarning bir o’ramidagi uzilgan tolalar miqdoriga qarab 
yaroqli  yoki  yaroqsizligi  aniqlanadi.  Bitta  arqonda  uzilgan  tolalar  10%  bo’lsa,  simarqon 
yaroqsiz 
deb hisoblanadi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

Yukni ortish yoki tushirishga qadar yuk ko’taruvchi vositalarning mustahkam va turg’unligi, 
ularning yuk ko’taruvchanligi, ko’tariladigan yukka muvofiq kelish-kelmasligi, arqon, sim arqon 
va 
himoya to’siqlarining holatini tekshirish lozim. 
83 
Qishloq xo’jaligida yuklar xavflilik darajasi bo’yicha 5 guro’hga bo’linadi: 
• kam xavfli (qurilish, sabzavotlar va boshq.); 
• yonilg’i (moy, benzin va boshq.); 
• issiq va changlanuvchi (asfalt, mum, sement va boshq.); 
• agressiv suyuqliklar (kislotalar, ishqorlar va boshq.); 
• gazsimon tez portlovchi va o’ta tez yonuvchi materiallar (atsetilen va kislorodli gaz 
ballonlari, paxta tolasi va mahsulotlari). 
Massasiga qarab yuklarni uch toifaga ajratish mumkin: 
• 80 kg gacha; 
• 80 dan 500 kg gacha; 
• 500 kg dan og’ir bo’lgan yuklar. 
Yuklar ko’pincha qoplarda, savatlarda, karton qutilarga, bochkalarda ortib tashiladi. Ortish 
usuli  tashiladigan  yukka  va  yuk  ko’taradigan  mashinalar  yoki  boshqa  vositalarning  bor-
yo’qligiga 
bog’liqdir. Qishloq xo’jaligidagi jarohatlarning 35% ga yaqini transportda ish bajarganda sodir 
bo’ladi.  Yuklarni  qo’lda  ortish  va  tushirish  faqat  muvaqqat  maydonchalarda  ruxsat  etiladi. 
Bunday 
holda erkaklar  ko’pi bilan 50 kg, ayollar esa ko’pi bilan 9 kg, 18 yoshgacha bo’lgan o’smirlar 
ko’pi 
bilan 13 kg, o’smir qizlar ko’pi bilan 7 kg yuk ko’tarishlariga ruxsat etiladi. 
Chang bo’ladigan yuklarni ortish va tashishda haydovchilar, yuk tashuvchilar, albatta, 
himoya ko’zoynaklari va respiratorlardan foydalanishlari kerak. Chang bo’ladigan yoki badbo’y 
hidli yuklar brezent bilan yopiladi. Bochka yoki shunga o’xshash yuklarni ortishda maxsus 
ponalardan foydalaniladi. Transport harakati vaqtida yuklar siljimasligi uchun tashishga 
tayyorlangan  yuklar  arqonlar  bilan bog’lab mahkamlab  qo’yiladi.  Uzun  yuklar  alohida  e’tibor 
bilan 
mahkam bog’lanishi lozim. Yonilg’ini avtosisternalarda va metall bochkalarda tashishga ruxsat 
etiladi.  Siqilgan  kislorod,  atsetilen  va  boshqa  yonuvchi  gazlar  solingan  ballonlarni  tashishda 
ular 
kuzovlarga  yog’ochdan  yasalgan  uyali  maxsus  tagliklarga  joylashtiriladi  va  mahkamlab 
qo’yiladi, 
bu tagliklar namat bilan o’ralgan bo’lishi kerak. Yonilg’i gaz to’ldirilgan ballonlarni kislorodli 
ballonlar bilan birgalikda, kislorodli ballonlarni esa moyli moddalar va moylar bilan birgaliqda 
tashish mumkin emas. Hamma ballonlardagi ventillarni shikastlanish va ifloslanishdan saqlash 
uchun qopqoqlar bo’lishi kerak. Yoz kunlarida ballonlar qizib ketmasligi uchun brezent bilan 
o’raladi. 
Ortilgan yukning yerdan baland qismigacha bo’lgan oraliq 3,8 m dan ortiq bo’lmasligi, eni 
2,5  m  dan  ortmasligi,  transport  orqasidan  2  m  dan  ko’p  chiqib  turmasligi  kerak  (6.18-rasm). 
Agar 
yuk  yoki  tashilayotgan  qishloq  xo’jaligi  mashinasining  massasi  juda  og’ir,  balandligi  yoki 
gabaritda 
belgilangan  o’lchamdan katta  bo’lsa, u holda bunday yukni tashish uchun yuk olingan yerdagi 
DAN 
dan ruxsat olish zarur. Ruxsatnomada harakat vaqti va marshrut ko’rsatiladi. Agar bunday yuk 
bilan 
temir  yo’l  orqali  o’tiladigan  bo’lsa,  temir  yo’l  muassasasidan  qo’shimcha  ruxsatnoma  olish 
zarur. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

Agar yuk enining oxirgi nuqtasi bilan oldingi yoki ketingi gabarit chiroqlari orasidagi oraliq 0,4 
m 
dan ortiq bo’lsa, transport vositasi gabaritidan 1 m dan ortiq chiqib qolgan yuklar kunduz kuni 
signalli taxtachalar yoki bayroqchalar bilan, tunda va kunduz kuni ko’rish yomonlashgan vaqtda 
yoqilgan  chiroqlar  bilan  belgilanishi lozim.  Agar tirkama  dishlosi transport  orqasidan  1m  dan 
ortiq 
chiqib  qolsa,  unga  va  egiluvchan  shatak  zvenosiga  ham  shunday  belgi  qo’yiladi.  Signalli 
taxtachalar 
va  bayroqchalarning  o’lchami  400x400  mm  bo’lishi  kerak.  Ularning  o’ng  va  teskari 
tomonlariga 
qarama-qarshi  diagonal  bo’yicha  eni  50mm  keladigan  qilib,  qizil  va  oq  yo’llar  oralatib 
chiziladi. 
Og’ir yuk tashiydigan tirkama-mashinalarga hamda yuk mashinalariga ortish va ularni tashish 
ishlari ma’muriyat vakilining kuzatuvida olib borilishi kerak. 
Ayniqsa transport vositalari, uziyurar shassi va qishloq xo’jaligi agregatlarini ish jarayonida 
vujudga keladigan xavfli omillardan biri, bu bo’ylama va yonbosh qiyalikda harakatlanganda 
ularning bo’ylama va yonaki turg’unligidir (6.20-rasm). 
Transport vositalari, uziyurar shassi va qishloq xo’jaligi agregatlarini ko’ndalang 
turg’unligini  oshirish  uchun  ularning  g’ildiraklar  oralig’i  mumkin  qadar  kengaytiriladi  yoki 
mazkur 
traktorga  tirkaladigan  standart  tirkamalar  g’ildiraklari  oralig’iga  teng  qilib  o’rnatiladi.  T-
28x4M va 
MTZ-80 traktorlarida yo’l tirqishi kamaytiriladi. 
84