Hozirgi zamon axloq falsafasining muhim muammolari Olimning ma’suliyati va erkinligi Kompyuter etikasi

Kompyuter etikasi
Kompyuterlar va kompyuter sistemalarini yaratish va foydalanish tufayli kelib chiqadigan falsafiy muammolar nafaqat bilish nazariyasi va epistemologiya nuqtai nazaridan, balki kompyuter etikasi sifatida paydo bo’layotgan yo’nalish doirasida ham o’rganilmoqda.
Kompyuter tizimlarini ishlab chiqish va foydalanishning axloqiy masalalari bo’yicha munozaralarning boshlanishiga sun’iy intellekt sohasida taniqli tadqiqotchi Dj. Veysenbaum tomonidan asos solingan. Veysenbaum «hisoblash mashinalari va miya» mavzuidagi munozaralarda paydo bo’ladigan muhim muammolar texnik yoki matematik masala emas, balki axloqiy muammolar ekanligi to’g’risidagi tezisni ilgari surdi. Dj. Veysenbaum fikricha, biz insonni shaxslararo munosabatlar, o’zaro tushunish va mehr-muhabbat bilan bog’langan sohalarda hisoblash mashinalari bilan almashtira olmaymiz, chunonchi, psixiatr yoki sudyami kompyuter bilan almashtirish axloksizlikdir.
Axlokiy tasavvurlardan kelib chikdan holda, kompyuter tomonidan hal kilinadigan va undan foydalanish soxalarini cheklashga urinishlar mavjud. Dj. Mur, masalan, kompyuter tomonidan xal kilinayotgan muammolar doirasini cheklashni tavsiya kiladi va shu bilan birga, inson xayotini saklab kolishga kodir bulgan joylarda, masalan, tibbiyot soxasida kompyuterlarni takiklash axlokiy jixatdan notugridir, deb xisoblaydi.
Xozirgi davrda amerikalik olimlar tomonidan urganilayotgan kompyuter etikasi muammosi kompyuterlardan foydalanishning axlokiy chegaralari turrisidagi doiradan tashqariga chikdi. Kom­pyuter etikasi ma’lum kompyuter dasturlari ishidagi nosopiklar uchun javobgarlik muammolarini xam urganadi. Kompyuter texnikasi tarakqiyoti, xususiy axborotga kirishga bardam berish, mualliflik xukuki, intellektual mulk va tijorat sirlarini saklashning axlokiy asoslarini urganadi. Bunda xozirgi zamon texnikasi tarakkiyoti tufayli paydo bulayotgan vaziyatlarni urganish doirasi turli axlokiy nazariyalar (axlokiy relativizm, deontologik konsepsiyalar, xukuk va adolat konsepsiyalari) bilan boglik holda karab chiqiladi. Bunday yondashuvga D. Djonsonning «Kompyuter etikasi» kitobi misol bula oladi. Ushbu kitobning asosiy maksadini muallif «kishilar kompyuterdan foydalanayotgan paytda uzlarini kanday tutishlari lozimligini tushunishdan iborat», deb ta’riflaydi.
D. Djonson va X. Nesselbaum tahriri ostida 1995 yilda nashrdan chikkan «Kompyuterlar, etika va ijtimoiy kadriyatlar» to’plamining bir bulimi kompyuter axloklaridan foydalanishdagi maxsus axlokiy muammolarga bag’ishlangan. Dj. Murning ushbu tuplamdan joy olgan «Kompyuter etikasi nima?» makolasi kom­pyuter etikasining mustakil fan sifatidagi xarakterini aniklashga urinishdan iborat. «Mening fikrimcha, — deb yozadi Dj. Mur, — kompyuter etikasi tadkikotning dinamik va murakkab soxasi bulib, u doimiy ravishda o’zgarib turadigan kompyuter texnikasining faktlar, konseptuallashtirish, siyosat va kadriyatlar tili bilan munosabatini urganadi.
Tafakkurni kompyuterni modellashtirish, uni urganishda ma­tematik va texnik fanlar ycyllapidan foydalanish, utgan asrdagi «kibernetik shov-shuv» davrida yakin kelajakda «qat’iy tafakkur nazariyalari yaratishga umid uygotdi. Lekin bunday umidlar ruyobga chikmadi, butun ular psixologiya, mantik, sun’iy intellekt, kognitiv, lingvistika kabi kator fanlarni urganish mavzuiga aylandi va falsafiy izlanishlarning obyekti bulib kirdi.

1^ Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва қоидалар. –Т., 2001

1¹ Қаранг: Эйнштейн А. Физика и реальность. – М., 1965. – 8 б.

1¹ Физика в жизни моего поколения. – М.. 1963. – 108 б.

1¹ Вернадский В.И. О науке. – 136 б.

2² Ўша ерда. – 405 б.

1¹ Энгельгардт В.А. Познание явлений жизни. – М., 1984. – 87 б.

1¹ Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари. – Т., Ўзбекистон, 1997. – 5, 6 б.

2² Вернадский В.И. О науке. – 405 б.

1¹ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари. – Т., Ўзбекистон, 1997. – 10 б.