|
Ayrim izohlar:
1)
sonorlarning
barcha
turlarida:
a)
un
paychalari
faol
qatnashadi; b) rezonatorlar ishtirok etadi; d) ovoz shovqindan ustun bo'ladi;
e) sonorlarda hatto bo'g'in hosil qilish xususiyati ham bor. Masalan: za-yl
(za-yil), ma-yl (ma-yil), sha-kl (sha-kil), ha-jm (ha-jim), ba-zm (bazim), va-zn (va-
zin), ze-hn (ze-hin), da-vr (da-vir), sa-yr (sa-yir), sa-br (sahirt kabi Demak,
sonorlarning
bir
jihati
(bo'g'in
hosil
qila
olishi)
unlilarga,
uusiiqa jniatlari esa undoshlarga o'xshaydi. Bu holat ularni unlilarga ham,
undoshlarga ham zid qo'yish mumkin bo'lgan alohida guruhga birlashtirish
imkonini beradi5'. Biroq bunday fikrga qo'shilmaydigan tilshunoslar ham
bor. Chunonchi. taniqli fonolog N.S. Trubetskoy bu haqda shunday deydi:
«Unli», «undosh»lartovushga oid bo'lgan akustik tushunchalardir. Ularni
ta’riflashda akustik yoki artikulatsion tushunchalarni hisobga olmaslik,
albatta, muvaffaqivatsizlikka olib keladi36. Adabiyotlarda o'zbek tilidagi
sonor tovushlarning tarkibi ham har xil ko'rsatilib kelinmoqda. Xususan,
m, n, ng, 1, r undoshlarining sonantligi fonetika va fonologiyaga oid
adabiyotlaming deyarli barchasida qayd etilgan bo'lsa, «у» ning sonantligi ayrim
adabiyotlardagina ta'kidlangan37, taniqli turkolog E.V. Sevortyan esa o'zbek
tili sonorlari qatoriga v, g' undoshlarini ham kiritadi3*, «v» ning sonantligi
S. Otamirzayeva [22, -491 va A. Abduazizov [1, -30] ishlarida ham qayd
etilgan. M. Mirtojivev savoz til orqa «ng» dan tashqari, chuqur til orqa «г|»
ning borligini ham ko'rsatadi, ammo «у» ni sonorlar qatoriga kiritmaydi39.
2. Shovqinlilarda ovoz shovqinga nisbatan kam bo’ladi yoki mutlaqo
qatnashmaydi. Masalan: b, g, d ,j, j (dj), z undoshlarida ovoz kam, shovqin
ko'p, ammo k, p, s, t, f, x, ch, sh, q, h undoshlarida ovoz yo‘q, bu
undoshlar
faqat
shovqin
hisobiga
tarkib
topgan.
Undosh fonemalar tavsifi
Labial
undoshlar
tavsifi
I. «В» fonemasi — lab-lab. portlovchi. jarangli, shovqinli undosh,
«p»ning jarangli jufti. So'z boshida (bodom), unli yoki jarangli undosh
bilan yonma-yon qo'llanganda (tabrik) jarangli bo'ladi, demak, bunday
o'rin «Ь» undoshi uchun kuchli pozitsiya hisoblanadi. Bu fonema so'z
o'rtasida jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon qo'llanganda assimilatsiyaga
uchrab, jarangsiz «р» tarzida talaffuz etiladi: ibtidoiy > iptidoiy,
obkash > opkash, jabha >japha kabi. Bunday o'rin «Ь» fonemasi uchun
kuchsiz pozitsiya hisoblanadi. jarangsiz «р» esa jarangli «b»ning kombinator
ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi. chunki jarangsizlanish kombinator omil
ta’sirida — yonma-yon kelgan tovushlar assimilatsiyasi tufayli sodir
bo'lmoqda. Jarangli «Ь» undoshi so'z oxirida ham jarangsizlashadi:
maktab > maktap,g'azab > g'azap. asab > a sap, qassob > qassop kabi. Demak,
so'z oxiri ham «Ь» fonemasi uchun kuchsiz pozitsiyadir. Bunday o'rinda
jarangsiz «р» jarangli «Ь» ning pozitsion ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi,
chunki jarangsizlanish yondosh joylashgan tovushlar ta’sirida emas, «Ь» ning
so'z oxirida kelishi (pozitsion omil) tufayli sodir bo'lmoqda; «Ь» fonemasi
ikki unli orasida (intervokal pozitsiyada) ko'pincha sirg'aluvchi «v» ga o'tadi;
chivin < chibin, qovoq < qoboq, tovoq < toboq kabi. Bunday o'zgarish ikki
so'z birikkanda ham sodir bo'ladi; boraver< bora ber, Jo'ravoy < Jo'raboy,
toshvaqa
<
toshbaqa
kabi.
«Ь»
fonemasining
kuchli
pozitsiyadagi
ko'rinishi
asosiy
ottenka
hisoblanadi, chunki bu ottenka «Ь» fonemasi uchun tipikdir. Uning kuchsiz
pozitsiyadagi ko'rinishlari o'zgargan ottenkalar (allofonlar) sanaladi, demak,
«Ь» fonemasi so'z tarkibida asosiy ottenka va allofonlar shaklida namoyon bo'ladi.
2. «Р» fonemasi - lab-lab, portlovchi, jarangsiz, shovqinli undosh,
«b»ning jarangsiz jufti. Bu undosh so'zning barcha pozitsiyalarida — so'z
boshida (paxta), o'rtasida (opa), oxirida (qop) keladi. Deyarli barcha
holatlarda asosiy ottenkasi saqlanadi. Jarangli «b»ning so'z oxirida
jarangsizlanishi «Ь» va»p» fonem alarining m o'tadillashuviga —
neytralizatsiyaga olib keladi. Qiyos qiling: kitob > kitop, капор > kanop
kabi. Bunday paytda ikkala so'z oxiridagi «р» b//p arxifonemasining har
ikki
a’zosi
uchun
umumiy
bo'lgan
«Р»
varianti
sanaladi.
3. «V» fonemasi — lab-lab, sirg'aluvchi, jarangli, shovqinli undosh
(E.V. Sevortyan, S. Otamirzayeva uni sonor tovushlar sirasiga kiritishadi).
So'z o'rtasida {gavda, tovuq), oxirida {ov, suv) ishlatiladi. O'zbek tiliga
tojik-fors va arab tillaridan o'zlashgan so'zlarda ham qo'llanadi: navo
(toj.), navodir (arabcha); qadimgi turkiy tilda so'z boshida qo'llanmagan.
O'zbek tiliga arab va rus tillaridan o'zlashgan so'zlarda lab-tish «v»
ham uchraydi. Bu tovush lab-lab «v»ning fakultativ varianti sanaladi. U
so'z boshida {vaqt, va'da, vagon), o'rtasida (ovqat, aviatsiya) va oxirida
Do'stlaringiz bilan baham: |
