I kirish. II. Asosiy qism

4.5 Archazorlarning xosildorligini va urug’ini pishib yetilishini o’rganish
Archaning barcha turlarini xosil berishi, odatda xar yili ob-xavo sharoiti noqulay bo’lganda, (baxor oyida)urug’don xosil qilmaydi.Tabiiy sharoitlarda, archa taxminan 30-50 yoshlarda, meva bera boshlaydi.Zarafshon archasi yertaroq, turkiston archasi kechroq, meva beradi.Meva pishib boshlashini ilk davrida tuguncha xam bo’ladi.Ular kam xolda pishib yetiladi va ko’pincha pishmasdanoq to’kila boshlaydi.
Yalpi ravishda meva xosil qilishi, taxminan 100 yoshida kuzatiladi. Barcha archa turlari, katta yoshdalarda xam meva berishadi. Ko’pincha baland tog’larda, 800-100 yoshli daraxtlarda, tana chirindisi bilan zararlanganlari, tez uchrab turadi. Ammo meva berishi to’xtamaydi. Lekin bunday daraxtlarda g’uddalar maydaroq bo’lib, ko’p urug’lari puch bo’ladi.
4.3,-jadval
Zarafshon archasining qubbasimon mevalarining va urug’larining sifati.

№	Qubbasimon mevalorining va urug’larining sifati	dan- gacha	o’rtachasi
Qubbasimon mevalari
1	1000 dona mevalarining og’irligi,g	350-750	500
2	Bir kilogrammdagi soni, dona	1500-2700	2000
Urug’i
3	Mevalaridan urug’ chiqishi,%	15-32	24
4	1000 dona urug’ og’irligi, g.	42-67	54
5	Sifatli, sog’lom urug’, %	10-60	35

4.3,-jadvalda ko’rinib turganday, bir kilogramm yaxshi (sepishke 100% tayor) sifatli urug’ olish uchun, 3,0 kilogramm qubbasimon mevalarni tayyorlash kerak. Agar mevalarining sifati past bo’lsa, unda 70-80 kilogramm meva tayyorlash kerak.G’uddalarni asosiy xosili, (yaxshi sifatli urug’lari bilan o’rta yoshlilarda kuzatiladi. Erkak (changchilari) yirikroq, bir yillik novdalarining uchlarida, ilgari davrdagi changlanishdan oldingi yili, 2-3 oydan keyin, to’lik pishgan bo’ladi va bir necha juft changchidan iborat.Qiska oyoqli tangachalarga o’xshash qalkonchalar, boshoqda joylashgan va yuqori tomondan 4 tadan oval-cho’ziqchi, changdon xaltachalarda, shunday axvolda qishlaydilar.Urg’ochi (urug’li) boshoqchalar, kuzda yillik novdalarning qo’ltig’ida, shakllanadi.Ushbu vaqtda ular, juda kichikdirlar Differensiyalanmagan va o’suvchi kurtaklardan keyin farqlanadi.Kelasi baxorda gullashdan oldin, ular tez rivojlanishadi.G’uddali rezavorni pishishi, ikki yil davom etadi.(ayrim xolda uch yilgacha).Ammo birinchi yilning oxirida, ular ikki yoshlilarning kattaligiga yetadi va o’ziga xos shaklni qabul qilishadi. Biroq sezilarli farq etadi. Ikki yoshli g’uddalar, pishgan urug’lari bilan, yozning oxirida qoramtir, to’qyashil smolali, po’stga aylanadilar. Turkiston archasida ular qora yaltiroq,yarimsharsimondalarida esa zangori-qoramtir, zarafshon archasida qoramtir-qizil, deyarli qora.

Bunday g’uddalarda urug’lar yaltiroq, jigarrang, qattiq smolali, mevasidan yengil ajraladi. Go’shti kam smolali, (qatronli) och yashil, ulardagi urug’lar xira, uncha qattiq yemas. Mevasi go’shtidan qiyin ajraladi. Zararkunandalar bilan zaralanish taьsirida, g’uddalar birinchi yili qoramtir bo’ladi. ammo sarg’ish yashil, tusini yo’qotmaydi va unga xos bo’lgan barcha sifatlar mavjud. Taьriflangan g’uddaning birinchi va oxirgi yil, rivojlanishidagi farqi avgust oyida ko’rinadi, Ayniqsa aloxida o’sib turgan daraxtlarda va daraxtzorning yorug’ qismida namoyon bo’ladi.
4.4,-jadval
Archaning urug’larini sifati

Sifatlariga qarab urug’larning guruxlarga bo’linishi	Hosili har xil bo’lgan yillarda daraxtlarning bo’linishi (guruhlarga) %.
	Hosili yuqori	O’rtacha hosilli	Hosilsiz
Murtakli 50 va undan yuqori	49,2	23,5	0
20-49	39,7	50,6	3,2
20 dan kamrog’i	11,1	23,5	84,1
Yo’q	0	2,4	12,7
Puchlilari 50 va undan yuqori	6,3	11,8	58,7
20-49	54,0	63,5	30,2
20 dan kamrog’i	39,7	24,7	11,1
Endospermali, murtaksiz 50 va undan yuqori	11,1	7,1	14,3
20-49	28,6	44,7	14,3
20 dan kamrog’i	57,1	47,0	65,1
Yo’q	3,2	1,2	6,3
Urug’xo’r bilan zararlanganlari 50 va undan yuqori	0	0	0
20-49	7,9	14,1	27,0
20 dan kamrog’i	79,4	65,9	69,8
Yo’q	12,7	20,0	3,2
Jami daraxtlar	63	85	63

4.4.-jadvalda tasvirlanganday archa urug’uning sifati, ikki yil mobaynida pishishi sababli, xar yilning kuziga kelib, bir daraxtning o’zida, g’uddalar xar xil yoshda bo’ladilar va sifatlari xar xildir.Birinchi yili pishmagan urug’lari bilan va ikkinchi yili yaxshi rivojlangan urug’lari va murtagi farqlanadi.

Archaning urug’lari qiziq biologik xususiyat va murtagining asta rivojlanishi bilan ajralib turadi. CHanglangandan so’ng, tez o’zgaradi va birinchi yilning oxirida, u qalin qobiqqa yega bo’ladi va oqsili yadroga, endosperm bilan to’ladi. Ammo xali rivojlangan murtakka yega bo’lmaydi. Tashqaridan qaraganda, bunday urug’kurtak urug’ga o’xshaydi. Lekin rivojlangan murtakning bo’lmaganligi sababli, o’sishga yaramaydi va u urug’ yemas. Murtakning to’liq rivojlaninshi ikkinchi yili yozda tugallanadi.
Archaning urug’larini sifati har xil daraxtlarda har xil bo’ladi. Hosil yuqori bo’lgan yili yaxshi rivojlangan urug’lar 6,1-85,2 % ni tashkil etadi. Ammo, deyarli barcha tekshirilgan daraxtlarda 50% va undan ortiq bo’lgan.
Archa urug’larining pishishi, avgust oyida tugallanadi (kam xollarda ikkinchi yilning sentyabrida) Bu vaqtda archazorlarda. tuproq va xavoning quruqligi kuzatiladi.Bu yesa pishgan urug’ning terisini tuzilishini keskin o’zgarishiga olib keladi.U zich qatorli, mayda, va qalin devorli, xujayralardan iborat bo’ladi. Qurg’oqchilik kuchayishi bilan urug’ning terisi, keyinchalik zichlanadi. Bunga sabab, uning xujayralarining qurishidir. Oxirgilari yanada maydaroq bo’ladi.Terisi yanada qalinlashadi va zichroq bo’ladi.Buni xammasi urug’ qobig’iga, xavo va suv o’tkazmaydigan qiladi. SHu sababli archaninig urug’lari shishib ketmaydi. Vaqtning o’tishi bilan murakkab biokimyoviy jarayonlar, sababli urug’ning terisini xujayralari, asta-sekin yumshab boshlaydi. Terisi suvni o’tkazadigan bo’ladi. SHishadi va o’sa boshlaydi.Urug’ terisi, xavoni o’tishiga qarshilik qilayotgan vaqtda, asosiysi endospermga suvni o’tkazish sekinlashganda, murtak ozuqa moddalardan foydalana olmaydi.Ular ishlatishga va murtak keyingi rivojlanishga, o’sishga tayyor yemas.Urug’lari pishganidan so’ng, maьlum vaqtda shishishga tayyor bo’ladi.