I shamshidinov noorganik moddalar va

Fosforitlar  asosidagi  qo‘shaloq  superfosfat.  Tarkibida  magniy 
birikmalari  (dolomit) tutgan boyitilmagan (24-25%  P
2
O
5
) fosforitlardan 
ekstraksiyalash jarayonida 20-22% P
2
O
5
 li fosfat kislota olinadi. Bunday 
kislotaning  aktivligi  kam  bo‘lganligi  uchun  unda  tabiiy  fosfatlarni 
parchalanish  darajasi  qo‘shaloq  superfosfat  ishlab  chiqarishdagi 
texnologik  talablar  darajasini  bermaydi.  Bundan  tashqari,  hosil 
bo‘ladigan superfosfat suspenziyasi tarkibida suvning solishtirma hajmi 
ko‘p bo‘lganligi sababli uni bug‘latishga ko‘p energiya talab etiladi, bu 
esa o‘ziga xos texnologik muammolarni keltirib chiqaradi. 
Ma’lumki,  qo‘shaloq  superfosfat  ishlab  chiqarishning  kamerali 
usulida  52-54%  P
2
O
5
  konsentratsiyali,  oqimli  usulida  esa  28-36%  P
2
O
5
 
li  ekstraksion  fosfat  kislota  ishlatiladi.  Odatdagi  usullarda  Qizilqum, 
Qoratog‘, Kingisepp va boshqa fosforitlardan olingan ekstraksion fosfat 
kislotani to‘g‘ridan-to‘g‘ri konsentrlash jarayonida qovushqoqligi keskin 
ortadi,  uning  37-38%  P
2
O
5
  gacha  bug‘latilishidan  olingan  mahsulot 
kislotasi o‘zining salbiy fizik-kimyoviy xossaga ega ekanligini namoyon 
etadi,  ya’ni  kislota  qovushqoqligi  katta  bo‘lib,  30-40
O
C  dan  past 

---

249 
 
haroratgacha  sovutilishi  natijasida  u  quyilib  boradi  va  oquvchanligini 
yo‘qotadi.  Bu  esa  undan  qo‘shaloq  superfosfat  turidagi  o‘g‘it  olish 
imkoniyatlarini yo‘qotadi. 
Shunday  bo‘lsada,  fosforitlar  apatit  konsentratiga  nisbatan  tez  va 
to‘la  parchalanadi,  chunki  ularning  strukturasi  zich  emas  va 
karbonatlarning  parchalanishi  natijasida  hosil  bo‘ladigan  CO
2
  hisobiga 
parchalanmagan  fosfatlar  sirtidagi  quyqali  qobiqning  buzilishi 
ta’minlanadi.  Hozirgi  paytda  dolomitli  fosforitlarni  apatitdan  olingan 
ekstraksion  fosfat  kislotada  kamerali  (45-50%  P
2
O
5
  li  kislotada)  va 
oqimli (28-36% P
2
O
5
 li kislotada) usullar bilan parchalanish jarayonlari 
o‘rganilib,  qo‘shaloq  superfosfat  ishlab  chiqarish  usullari  ham  ishlab 
chiqilgan. 
Tarkibida magniy tutgan ekstraksion fosfat kislotani bug‘latish yo‘li 
bilan  konsentrlash  (50-55%  P
2
O
5
  gacha),  buning  natijasida  olingan 
kislotani  fizik-kimyoviy  xossalarini  atroflicha  o‘rganish  yuzasidan  olib 
borilgan  tadqiqotlar  yuqori  samara  berdi.  Natijada  magniyli  (xattoki 
yuqori  magniyli  –  boyitilmagan)  fosforitlardan  olingan  ekstraksion 
fosfat  kislotada  fosforitlarni  parchalash  yo‘li  bilan  oqimli  usulda 
qo‘shaloq  superfosfat  turidagi  (shu  jumladan  ftorsizlangan)  o‘g‘itlar 
ishlab chiqarish texnologiyalari yaratildi va ishlab chiqarishda sinovdan 
o‘tkazildi.  Olingan  o‘g‘itlarning  agrokimyoviy  tekshiruv  natijalariga 
ko‘ra,  boshqa  turdagi  konsentrlangan  o‘g‘itlarga  nisbatan  tarkibida 
kalsiy tutganligi sababli ustun ekanligi aniqlandi.  
Fosforitlardan  qo‘shaloq  superfosfat  turidagi  o‘g‘it  ishlab 
chiqarish. Magniyli fosforitlarni undan olingan ekstraksion fosfat kislota 
bilan  ammoniy  nitrat  ishtirokida  parchalanish  jarayonining  optimal 
sharoitini tanlashda, ya’ni fosfatning eng yuqori parchalanish darajasiga 
erishish 
maqsadida 
jarayonni 
optimallashtirishning 
matematik 
rejalashtirish usuli bo‘yicha topilgan quyidagi:  
2
4
005
,
0
2
3
05
,
5
2
2
004
,
0
4
91
,
0
3
2
,
20
2
63
,
1
1
21
,
1
12
,
165