I. V. Savitskiy nomidagi Qoraqalpog‘iston davlat san’at muzeyi nafaqat Qoraqalpog‘istondagi, balki O‘zbekistondagi eng yirik muzeylardan biri hisoblanadi. Muzey Nukus shahrida 1966-yilda tashkil topgan va 1984-yildan

I.V. Savitskiy nomidagi Qoraqalpog‘iston davlat san’at muzeyi nafaqat Qoraqalpog‘istondagi, balki O‘zbekistondagi eng yirik muzeylardan biri hisoblanadi. Muzey Nukus shahrida 1966-yilda tashkil topgan va 1984-yildan Savitskiy nomi bilan ataladi.
Muzeyga Savitskiyning sa’y-harakati va u to‘plagan qoraqalpoq xalq amaliy san’ati asarlari negizida asos solingan. Muzeyning umumiy maydoni – 6,9 ming kvadrat metr.
Muzey uchta alohida binodan iborat. Ikkita binoda ko‘rgazma tashkil etilgan. Bitta bino esa muzey zahirasidagi eksponatlar saqlanadigan bino ekan.
Muzeyda xalq amaliy san’ati, qadimiy va o‘rta asrlar Xorazm san’ati, 1920–1930-yillar o‘zbek va rus tasviriy san’ati, qoraqalpoq zamonaviy rangtasviri va haykaltaroshligi, ilmiy-ma’rifiy bo‘limlar, kutubxona (10 ming kitob), jamg‘arma hamda ta’mirlash ustaxonasi bor. Muzeyda 100 mingga yaqin eksponat mavjud.
Muzey jamg‘armasida 1920–1930-yillarda avangard rassomlar yaratgan asarlar to‘plangan. Qoraqalpoq xalq ustalari tomonidan yaratilgan zargarlik, yog‘och o‘ymakorligi, kashtado‘zlik, to‘qimachilik (ayniqsa o‘tov jihozlari) va boshqa asarlar amaliy san’at bo‘limida jamlangan.
Tasviriy san’at bo‘limi to‘plami juda boy. Bu yerda qoraqalpoq rassomlari I. Savitskiy, K. Soipov, J. Quttimurodov, D. To‘raniyozov va boshqalar, O‘rta Osiyo rassomligining keksa avlodi – A. Volkov, M. Qurzin, A. Nikolayev (Usta Mo‘min), N. Karaxan, O‘. Tansiqboyev va boshqalarning ko‘plab katta ahamiyatga ega bo‘lgan asarlari bor.
Shuningdek, muzeyda 1920–1930-yillarda ijod etgan rus rassomlari A. Shevchenko, R. Falk, V. Muxina, I. Grabar asarlari bilan bir qatorda ijodi uncha o‘rganilmagan R. Mazel, K. Redko, A. Safronov va boshqalarning asarlari ham qo‘yilgan.
Muzey bugun ham san’at asarlarini to‘plash, targ‘ib etish, kataloglar chop etish, ko‘rgazmalar tashkil qilish bilan shug‘ullanadi.
Mamlakatimizdagi ko‘plab shaharlardagi muzeylarga kirganman. Savitskiy nomli muzeyga kirib, u yerda qo‘yilgan eksponatlarni tomosha qilar ekanman, boshqa shaharlarda ko‘rgan muzeylarim buning oldida o‘ta g‘arib bo‘lib qoladi. Muzeydagi ko‘plab eksponatlar meni nihoyatda lol qoldirdi. Ayniqsa o‘zi ham rassom bo‘lib rasmlar chizgan, shuningdek, muzeyni tashkil etishda bosh-qosh bo‘lgan Savitskiyga hurmatim nihoyatda oshdi. Muzeyda bitta kichik zal Savitskiy asarlariga, uning hayot yo‘liga bag‘ishlangan.
Muzeyni aylanib tomosha qilar ekanman, shu paytgacha bu yerga kelmaganimga ajablandim. To‘g‘risi, hozir ham bu muzey dovrug‘ini eshitgan, lekin bir marta borib tomosha qilmagan yurtdoshlarimiz nihoyatda ko‘p. Ularga bir narsani ayta olaman: imkoniyatingiz bo‘lishi bilanoq bu muzeyni albatta borib ko‘ring. Qimmatli vaqtingizni sarflab borganingizga afsuslanmaysiz, aksincha, qayta-qayta borishni xohlab qolasiz. Ha, ta’rifini eshitib, bu muzeyni tomosha qilish uchun olis okean ortidan, uzoq Yaponiyadan, Yevropaning turli mamlakatlaridan kelishyapti. Muzeyni noyob eksponatlarga boyligi uchun xorijda “Sahrodagi Luvr” deyishadi.
Ko‘pchilik yurtdoshlarimiz esa oldimizdan oqqan suvni qadrlamay, shunday ajoyib muzeyni borib ko‘rmaydi. Chet elliklar uzoq o‘lkalardan tomosha qilish uchun kelayotgan bu muzeyga balki yurtimizning boshqa diqqatga sazovor joylariga ancha-munchada borishmaydi. Xullas, muzeyni nafaqat bir bor, balki bir necha bor tomosha qilish kerak. U shunga arziydi. Muzeyni tomosha qilar ekanmiz, bir xodimadan muzey haqida ma’lumotlar so‘radim. U ma’lumot berarkan, muzeyning uchta binosi borligini, ikkita binoda ko‘rgazma tashkil etilganini, uchinchisida esa zahxiradagi eksponatlar saqlanishini aytdi. “Umumiy kolleksiyaning necha foizi ko‘rgazmaga qo‘yilgan?” deb so‘raganimda u ochiqqa qo‘yilgan eksponatlar umumiy kolleksiyaning yarmiga ham yetmasligini ma’lum qildi. Demak, Savitskiy muzeyi uchun kamida yana bitta bino kerak.
Muzeydan chiqayotganimizda e’tibor berdim, muzey atrofida juda katta maydon bor va u yerda hozir mavjud bo‘lgan uchta binoga hamohang tarzda yana bitta bino qursa bo‘ladi. Ana shunda muzey kolleksiyaning yana bir qismini yangi binoga joylashtirilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Xodimaning aytishicha, muzeyga kuniga o‘rtacha 200 odam tashrif buyuradi. Bu ko‘rsatkichning asosiy qismini xorijlik sayyohlar tashkil etar ekan. Uning qo‘shimcha qilishicha, muzeyga sayyohlar kuz va bahor oylarida ko‘proq keladi. Yoz va qish fasllarida muzeyga tashrif buyuruvchi sayyohlar kamroq bo‘lar ekan.
Aslida muzey rahbariyatidan intervyu olish ham rejamda bor edi. Ammo dam olish kuni bo‘lgani uchun rahbariyat ishda emas ekan.
Muzeyda fotosurat olishga ruxsat berishar ekan, faqat fotouskunalarning yoritish chirog‘ini ishlatmasdan olish mumkin ekan. Muzey xodimasining tushuntirishicha, fotosuratga olishda yoritish chirog‘i ishlatilsa, ulardan chiqayotgan yorug‘lik rasm va boshqa eksponatlarga zarar yetkazishi mumkin ekan.
Umuman olganda, muzeyni tomosha qilib o‘zim uchun ko‘p narsa kashf qildim. Muzeyni imkoniyati va vaqti bo‘lganlar albatta bir bor ko‘rishi kerak.
O‘ylaymanki, muzey uchun yana qo‘shimcha bino qurish masalasini nafaqat Qoraqalpog‘iston rahbarlari, balki O‘zbekiston hukumati ham ko‘rib chiqadi va yaqin kelajakda u yerda muzey uchun yana bitta bino qad ko‘taradi. Ana shunda muzeyga yanada ko‘proq eksponat qo‘yiladi va bu sayyohlar oqimini ko‘paytiradi.
2010 yilda Amerikaning "Taqiqlangan san'at cho'li" hujjatli filmining jahon premyerasi bo'lib o'tdi. Gollivud ustalarining filmi butun dunyoga Markaziy Osiyo qumlari orasida adashib qolgan va ma'lum bo'lishicha, rus avantining ikkinchi muhim (dunyoda!) kartinalar to'plamini saqlab kelayotgan muzey haqida hikoya qildi. -20-asr boshlarida deyarli yarim asr davomida rassomlar. Gap Nukusdagi Savitskiy muzeyi haqida ketmoqda.
Nukus — Qoraqalpogʻiston Respublikasining Oʻzbekiston tarkibidagi poytaxti boʻlib, aholisi 1,6 milliondan oshmaydi. Qoraqalpogʻiston hududining 80% dan ortigʻini issiq choʻllar egallagan, respublika shimolida qurib borayotgan Orol dengizi joylashgan.
Dunyoning mana shu chekka burchagida esa 50-yillarning o‘rtalarida Nukusga kelgan Moskva rassomi va etnograf Igor Savitskiy bo‘lgan bu ajoyib, betakror muzey tashqi dunyodan yashiringan. o'tgan asrda sovet ekspeditsiyalaridan biri bilan 17 yil davomida manik obsesyon bilan u Sovet Ittifoqining turli burchaklaridan o'n minglab san'at asarlarini to'plagan.
O'sha paytda bu juda qiyin edi. Bu nafaqat ulkan moddiy resurslarni talab qilgani uchun, balki avangard rassomlarning ishi ta'qibga uchradi va biron bir muzey ularni o'z ekspozitsiyasiga qo'shishni xohlamadi. Nukusdagi muzeydan boshqasi yo'q. Qiyinchiliklarga qaramay, jahon madaniyati uchun bu noyob asarlarni saqlab qolgan Savitskiyning mehnati naqadar bebaho ekanligini bugun tushunamiz.
1984-yilda Savitskiy vafotidan keyin muzeyga uning izdoshi, qoraqalpoq olimi M.Nurmuhamedovning qizi, I.V.Savitskiyning do’sti Marinika Babanazarova rahbarlik qildi. 28 yil davomida u muzeyga bag'ishlangan mutaxassislar va restavratorlar jamoasi bilan birgalikda Savitskiyning noyob kolleksiyasini saqlab kelmoqda. Marinika Maratovna Babanazarova Toshkentga kelayotganidan xabar topgan Advantour.com undan intervyu berib, muzey, film va Savitskiy ijodi haqida saytimiz tashrif buyuruvchilari uchun ma’lumot berishni so‘radi.
– Muzeyimiz nisbatan yosh bo‘lib, 1966-yilda Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi tarkibida ilk bor Qoraqalpog‘istonga 1950-yilda kelgan moskvalik rassom Igor Savitskiy tashabbusi bilan tashkil etilgan. Ekspeditsiya davomida u qazish ishlari olib borilgan qal'alarning eskizlarini chizdi, ko'plab topilmalarning eskizini chizdi. Qoraqalpoq xalqini, turmush tarzini, madaniyatini oʻrganuvchi etnografik otryad ishida ham qatnashgan, Moskva va Leningrad muzeylari uchun qoraqalpoq sanʼati namunalarini toʻplagan. 7 yil ichida Savitskiy Qoraqalpog'istonga bir necha bor tashrif buyurdi va bu hududni chin dildan sevib qoldi. U qoraqalpoq madaniyatini Sovet Ittifoqida noyob va yetarlicha o‘rganilmagan deb hisoblab, unga chuqur hamdardlik uyg‘otdi.
Oxir-oqibat, 1957 yilda Savitskiy Nukusga ko'chib o'tishga yakuniy qaror qildi. U Moskva Arbatidagi kvartirasini tark etib, Fanlar akademiyasining Nukusdagi filialida ishlay boshladi va u erda u bilan juda do'stona munosabatda bo'lgan otamning tavsiyasi bilan ishladi. Akademiyada ishlab yurgan davrida qoraqalpoqlarning uy-roʻzgʻor buyumlari, milliy liboslari, idish-tovoqlarini yigʻishda davom etdi, mahalliy manzaralarni chizdi. Bir muncha vaqt o'tgach, u mahalliy hokimiyatni Nukusda o'z san'at muzeyini ochishi kerakligiga ishontirishga muvaffaq bo'ldi, ayniqsa Savitskiy tomonidan to'plangan buyumlar to'liq ekspozitsiya uchun etarli edi. Uni qo'llab-quvvatladilar, muzey ochildi va Savitskiy direktor etib tayinlandi.
Muzey mavjudligining birinchi kunlaridanoq Savitskiy uni sotib olishni kuchaytira boshladi. Muzeyning birinchi ekspozitsiyasi asosini u nafaqat akademiya filialida ishlab yurgan chogʻida toʻplagan qoraqalpoq xalq amaliy sanʼati asarlari tashkil etdi. Savitskiy rassom bo'lganligi sababli u 1920-yillar rassomlarining rasmlarini to'plashni boshladi. XX asr. Oʻsha davrda sotsialistik realizm rasmiy sanʼat boʻlganligi sababli, sovet tuzumidan oldingi davr rassomlarining avangard sanʼati unutilish va taʼqib ostida edi. Nafaqat O‘zbekistonda, balki SSSRda ham birorta markaziy muzey o‘sha davrda avangard rassomlarning rasmlarini, hatto o‘z kolleksiyasida bo‘lsa ham, olishga ham, namoyish etishga ham jur’at eta olmadi. Va, albatta, Nukusning barcha markazlardan uzoqda joylashgani bu ma’noda yanada erkin bo‘lishiga xizmat qildi. Savitskiy nimani xohlayotganini tushuna oldi. Zamonaviy Moskvadagi taniqli rassomlardan biri kichik Aleksandr Volkovning so'zlariga ko'ra, "Nukus muzeyining paradoksi shundaki, Savitskiy davlat mablag'lari evaziga o'z xohishiga ko'ra muzey yaratgan".
– Muzeyda 1983 yildan beri ishlayman, lekin Igor Vitalyevich Savitskiyni bolaligimdan bilardim. U bizning oilamizning do'sti edi. Otam Savitskiyga muzey ochilishida va kolleksiyani shakllantirishda yordam bergan. Keyin oilamiz Toshkentga ko‘chib kelganida Savitskiy o‘z muzeyi uchun to‘plagan ko‘plab rasmlar uyimizdan o‘tib ketdi. Shunday qilib, men Savitskiy, uning muzeydagi ishi, san'ati haqida ko'p narsalarni bilardim. Universitetni tugatgach, avvaliga ingliz tili o‘qituvchisi bo‘lib ishladim, keyin 1983 yilda Savitskiyning taklifiga binoan ishga keldim.