Insaniyat payda bolıpdiki, jer júzindegi janlı hám jansız tábiyaattan paydalanıp kelip atır. Usınıń menen bir qatarda onı ózine bo'ysundirgan yamasa buysundirib kelip atır

Insaniyat payda bolıpdiki, jer júzindegi janlı hám jansız tábiyaattan paydalanıp kelip atır. Usınıń menen bir qatarda onı ózine bo'ysundirgan yamasa buysundirib kelip atır. Tábiyaat daǵı barlıq barodlar, basqasha aytqanda Jer júzindegi ósimlikler dúńyası alomi yamasa flora hám fauna qanday júzege kelgenligi, nege tábiyaat elementlerge birikkanligi insanityani ozaldan qızıqtirib kelgen. Insaniyat tábiyaat sırların ashıwǵa háreket etken hám házirde de sol joldan barıp atır. Pán texnika taraqqiy tgan biziń dáwirde tábiyaat sırlarınıń talay - munchasi úyrenilgen, ilimpazlar tárepinen ashıp berilgen, biraq ele úyrenilmagan, ashılmaǵan jumbaqlar talay. Pán, ılım rawajlanıp barar eken Jer júzindegi barodlarning payda bolıwı, olardıń ósiwi, kóbeyiwi hám rawajlanıw sırları ashıp barılmaqta. E. H. T. larining jaratılıwı bolsa túrli modeller jaratıp bólme ishinde organizmlerdi úyreniw múmkinshilik berip atır. Atap aytqanda, biologiyalıq pánler bul tımsallar menen keńlew shugullanadi, soǵan kura pánniń uziga muwapıq máseleleri, ilimiy-tadkikot usılları bar, olar tábiyaat sırların ashıwda onı urǵanıwda ozaldan kúl kelip atır.

Adamdıń payda bolıwı -antropogenezde rol oynaǵan faktorlar nelerden ibarat? degen soraw tugilishi tábiy. Darvin organikalıq álem evolyusiyasining tiykarǵı faktorları genetika, ózgeriwshenlik, jasaw ushın gúres, tábiy tańlanıwdı adam evolyusiyasiga qollanıw etiw umkinligini kursatib utdi. Adamdıń payda bulishida biologiyalıq faktorlar úlken axamiyatga iye bulsa-de, birok olardıń uzigina antropogenezi túsindiriw ushın jetkilikli emes. Bul processda bio logik faktorlar menen bir ktorda social faktorlar xam áhmiyetli rol uynaydi. Meshinler bır jola tik yura baslaǵan emesler, átirap -ortalıqtıń uzgarishiurmon sharayatından ochik jerde jasawǵa utish sebepli ayırım meshinlerde payda bulgan mutasion uzgaruvchanlik-ti k júriwge anaǵurlım layokatli bulish, jasaw ushın gúres, tábiy tańlanıw orkali million jıllar dawamında saklanib, rawajlanıwlasıp barǵan. Tik júriw nátiyjesinde adamsimon meshinlerdiń háreketleniw dárejesi sheklenip kolgan. Dumgaza suyekler birlesip háreketlanmaydigan xolga utgan. Bul bolsa tugishni anaǵurlım kiyinlashtirgan bulsa-de, tik júriwge utish adamsimon meshinlerde uzokdan qawip-xaterdi kura biliw, kurol ustawǵa xızmet kiluvchi kúlining azat bulishiga múmkinshilik jaratqan. Meshindiń adamǵa aylanıw processinde jámáát bulib jasaw da áhmiyetli axamiyat kásip etken. Xar kanday kurolga iye bulgan ayırım individ jırtkich xayvonlar hújimine shıdam bere almas edi. Usınıń sebepinen eń kadimgi adamlar jámáát bulib yashay baslaǵanlar. Sol yusinda olar jırtkich x áywanlardan ximoyalanganlar, ań kilganlar, jas balalardı tárbiyalaganlar. Jámááttiń úlkenleri jas aǵzaların kurol esashga, ań etiw usıllarına, órttı saklashga, jemisli usimlik hám xayvonlarni kidirib tabıwǵa urgatganlar.

Mexnat procesiniń rawajlanıwı menen uzaro kumaklashish paydalı ekenligi barǵan sayın oydinlasha barǵan. tábiyaattı biliw buyicha tuplangan tájiriybe áwladdan áwladqa berilip, rawajlanıwlasıp barǵan.jámáát bulib jasaw adamlardı bir-biri menen dawıs, ım-ishara -belgi hám mimika orkali munasábette bulish imkaniyatın bergen.

Babalarımızdıń dáslepki suzlari mexnat operasiyalari menen boglik bulgan. bara-bara meshinlerdiń rawajlanbaǵan xikildogi hám ogiz apparatı násillik uzgaruvchanlik, tábiy tańlanıw nátiyjesinde adamdıń nutk organına aynalǵan. Adamdı ng kelip chikishi. Adamdıń kelip chikishi máselesi ústinde ilimpazlar bir neshe júz jıllardan berli tadkikot júrgizediler, bul másele buyicha túrli nutainazarlar ámeldegi bulib, lekin olardıń geyparaları uz tastıyıqın xali tapqanınsha júk.

Adamdıń kelip chikish hám rawajlanıwı procesi tariyx páninde Antropogenezyunoncha “antropos”-adam, “genezis”- rawajlanıw dep júritiledi. Adamdıń kelip chikishi, adamlıq jámiyetiniń payda bulishi, onıń rawajlanıwı hám tarakkiyoti tugrisida pánge hár qıylı jantasıwlar, karashlar mavdjud.

Biz olardı 2 ge bulib urǵanamız.

1. Diniy karash.

2. Dúnyalıq karash bolıp tabıladı.

Biz jasap turǵan materiallıq dúnya ozaldan bulganmi?

Jerde ómir kachon payda bulgan, adam payda bulgan sıyaqlı máselelerde diniy hám ilimiy ádebiyat bir-irini biykar etiwshi juwmaqlar menen yondoshadi. Jalǵız tapylik goyasini ilgeri suruvchilar dúnyadaǵı barlıq dinler, biz jasap turǵan ómir degi barlıq barlıqtı, adamzotning uzını xam xudoyi-taolo tárepinen jaratılǵanlıǵın boljaw etedi. Atap aytqanda : Bibliyada adamdı quday jeti mıń jıl aldın “kizil loydan” dóretkenligi aytnadı. Bul goya Quranı Saqıyda xam uz sawlelengen. Islam dini goyasi ráwiyatlarına karaganda “Xudoyi taolo kudrat kúshi menen topıraqtı qamır kilib Adamdıń formasın jasap “oǵan kirk kún bulganda jan beredi”.

Momo Xavoni bolsa adam Atoning “shep (kovurgasidan)” jaratqan. Adamlıq jámiyeti Adam Ato hám Momo xavodan tarkalgan emiw, adam Allayxisalom bir júz kirk jas ómir kuribdilar. Bul dáwir dawamında Adam Ato hám Momo xavodan 41 perzent dúnyaǵa kelipti.

Adamzattıń birinshi wákili Kuroni saqıyda Adam Ato hám Momo Xavo, “Bibliya” de Joqlıq hám Yeva, Zardushtiylik dininde bolsa Iyim atları astında beriledi.

Sonday eken dúnyalıq bilim de diniy bilimler de óz nuktai-názerlerin ilgeri suradilar. Diniy táliymat karashlarini xurmat kilgan túrde fanda adamdıń payda bulishi xakida evolyusion táliymat bar ekenligin aytıp ótpekshimen.

Ásirese házirgi waqıtta ntropogenez teması ko'pdan-kóp jańa pikir muloxazalar menen boglangan. Mısalı, kurinmas adam yamasa boshka álem degi od amlarning jer júzinde tarkalishi bul teoriyalerdiń kupgina tárepdarları bar hám olardı pútkilley biykar kilib bulmaydi, biraq hár qıylı táliymatlardı tasdiklash ushın anik tastıyıqlar usınıslar etiw kerek.

Insaniyattıń dáslepki wákilleriniń qazilma qaldıqları 1959 jılda Amerikalıq ilimpazlar tárepinen Arqa Afrika daǵı Olduvay dáryasında tabılǵan.

Bul adam koldiklari Tanzaniyanıń Zinj atlı awılınan tonilgani ushın onı sol at menen Zinjan Trop adamı dep ataladı.

Bul jerde adam suyekleri menen birge hár túrlı haywanlardıń ajayıp suyekleri hám tas qurallar da tabıladı. Zinjantrop tabılǵan biologiyalıq qatlamdıń sánesi 1, 5 - 2 million jıl dep shama etińip atır. Indoneziya daǵı Yava atawında 1890 jıl eń kadimgi adam súyekiniń qaldıqları tabılǵan bolıp, onı ptekantrop dep ataganlar. Grekshe meshin adam bolıp esaplanadı.

Kitaydıń Pekin qalası qasında tabılǵan adam súyeki qaldıqları jay atı menen atalib, sinomtrop Kitay adamı dep atalǵan. Sinatroplar ótkir qırlı tas patshalardan hám tábiy órttan paydalanǵanler.

“Isbilermen adam” larning wákilleri bolǵan zinjantrop hám avstrolopitek (latınsha qubla adamı ) bunnan 3-2 million jıllar aldın jasaǵanlar. Ptiokantrop eramızǵa 700-600 million jıllar, snatrop bolsa 600-500 million jıllar ilgeri jasaǵan. Olar dáslepki paleolit d avri adamları dep esaplanadı.

Zinjantrop avstrolopiteklar shańaraǵınıń eń kadimgi wákili esaplanadı, ilimpazlar oǵan “Xomaxabilis” isbilermen adam dep at berilgen hám ol eń ápiwayı mexnat kurollari yasay alǵan.

Zinjantrop, pitekantrop hám sinamtroplar dáslepki tos hlari túbir utgan eń kadimgi adamlar rawajlanıwın boskichlari esaplanadi.

Olar kaddini tik tutıp júrgenler. Mexnat kurollarini jasap isleta alǵanlar. Bul qal olardı xayvonot dúnyasınan ajıratıp turǵan. Sinatroplar ptikantroplarga karaganda quramalırok mexnat kuroli yasay bilgenler. Bunıń ústine tábiy oatdan xam paydalanǵanler. Mıń jıllar dawamında adamdıń tashki kiyofasi, mıy kolemi uzgargan.

Jer júzi ob-xavosi jilik bulganda adamlar mánzillerde jańa anxor buyidagi tóbeliklerde jaylasqan ob -xavoning keskin uzgarishi dáslepki paleolitning sunggi dáwirlerinde jer júzi ullı mızlıq menen koplanganda adamlar jańa jaǵdayǵa iykemlesiwge májbúr bolatuǵın.

Bul qal xam olardı tashki kiyofasiga uzgarish kirgizgen. Urta paleolit dáwirinde millotdan aldın 100-40 mıń jıllıqlar dáwirinde jasaǵan adamlardı ptiekantroplar dep atalǵan.

Olardı suyek koldiklari daslep Germaniyadan Neandertal oypatlıqsınan tabılǵanı ushın sol jay atı menen atalǵan. Neandertallar jasaw ushın gorlarni uzlashtiradilar. Nayza úshlerin yasaydilar, ózlerine xayvon terisidan kiyim etediler, órttan foydlanadilar. Mamont hám boshka iri mızlıq dáwiri xayvonlarini ovlaydilar.

Neandertallar házirgi kiyofadagi adamlarǵa utish boskichi bolıp tabıladı. Kromonyon Fransiya goridan tabılǵan adam suyekleri onıń sunggi paleolit millioddan aldınǵı 40 -12 mıń jıllıqlar dáwirinde jasaǵanı hám jismonan házirgi kiyofadagi adamlardan fark kilganligi málim.

Ózbekstan aymaǵında eń kadimgi adamlar dáslepki paleolit dáwirinde shama menen 700-500 mıń jıllar aldın payda bulgan ilimpazlardıń shamaınsha Ózbekstan tapda jasaǵan eń kadimgi adamlar Qubla Sharkiy hám Sharkiy Aziyanıń eń kadimgi adamları bulishi sinatroplar-Kitay adamǵa yakin karindosh urugdan bulganlar.

Ózbekstan aymaǵında eń kadimgi adam Fargona oypatlıqsında Selungur adresinen hám Tashkent oypatlıqsınıń kúl bulok temasınan Angren shaxri yakinidan tabılǵan. Kupol tas kurollari bulib, bir tárepi kertib utkirlashtirilgan bulgan. Dáslepki paleolit dáwiri adamları kishi dárya buylari hám buloklar buyida ózlerine mákan kurganlar.

Sol dáwirlerde ıqlım ıssı bolǵanınan kisiler bas pana -turar jay hám kiyimge mútájlik bolmaǵan.

Insaniyattı rawajlanıwda neandertal adamdıń ózi bólek áhmiyetke iye boladı. Joqarıdaǵı aytıp ótkenimizdek, 1956 jılda Germaniyanıń Dyussel Dorf shaxri yakinidagi neandertal goridagi jer kazish jumısları vaktida kútilmegende bas suyek kopkogi hám adam skeletining bir neshe suyekleri tapılıp, bulman atı menen ataladı. Bul skelet barlıq kazilma adamlarınıń eń aldınǵısı bulib, waqıtında ilimpazlar arası de kúshli baxslarga sebep boldı.

Sol waqıttaǵı ataqlı nemis alımı, Orientologi verxov skeletning tabılǵan bólekleri iptidoiy adamǵa tiyisli bolmay bálki házirgi zaman adamına tiyisli dep daǵaza kildi hám suyeklerdiń dúzılıw qásiyetlerin bolsa alko golizm hám merez keselligi okibatida dep túsintirdi. Lekin bul tabilǵan zatlardan keyin adamdıń fakat ayrıqsha kismigina emes, bálki pútkil skeletlari, sonıń menen birge kup ret tas kurollari, kúl koldiklari hám usılar menen bir katorda adamlıq iskerligi menen boglik bir kancha tabilǵan zatlar birin-ketin tapilaverdi.

Házir neandertal dep atalǵan bul kazilma adam joqarıda aytıp ótilgeno'tmishdagi adamlar sıyaqlı birden-bir tabilǵan zat emes: házirgi waqıtta Evropanıń kup jerlerinde, Qubla Afrikada “Rodeziya adami” hám “Afrikantrop” Palestinada Yava Atawında pitekantroplar tabılǵan orında : Yavantrop hám boshka jerlerde xam olardıń jasaǵanlıǵı aniklandi. Krimda Sinferopol shaxridan 25 km sharkrokda Kiyikkoba goridan 1924 jılda G. A. Bonch - Osmolovskiy tárepinen tabılǵan.

Ózbekstanda tabılǵan tesik tas goridan 1938 jılda O. P. Okladnikov tárepinen Muste tipi dep atalatuǵın júdá jón tas kurollar menen 8 -10 jasar balanıń súyeki tabılǵan. (keyinirek onıń shákirti Alekseyev tárepinen bul suyek hayal kisige tiyisli ekenligi aniklangan).

Sonı kursatib utish múmkin, g'ordagi neandertallarning bólek tabılǵan indevidlari joqarıda kórgenimizdek, júdá keń maydanǵa tarkalgan bolıp, olar óz-ara bir-birinen fraq qilsa da bulardıń hámmesi bir adamdıń turi bolıp tabıladı.

Áyyemgi adamlardıń joqarıda kursatib utilgan wákilleri adamsimon meshinlerge tán bolǵan belgilerden az-azdan uzoqlashib, házirgi zaman adamı tipiga yakinlashgan: tik júriw jetilisken, kóz xanası ústi kavarik, iyek rawajlanǵan, mańlay tegislengen hám boshkalar, lekin jeń kózge taslanatuǵın zat miydiń rawajlanıwı nátiyjesinde bas suyek kóleminiń úlkenlesiwi boldı. Házirgi zaman iri atlassimonlarning, kazilma adamlar hám házirgi zaman adamları gelle suyekleriniń úlken kishiligin biliw ushın ámeldegi maǵlıwmatlardı salıstırılsa, kuyidagilar málim boldı.

Gorilla 600 den tap 685 sm3 ke shekem.

Pitekantrop 800 den tap 900

Sinantrop 1000 den tap 110 sm3

Neandertal 110 nan tap 1600 sm

Házirgi zaman adamı 1200-1700 sm

Sinatrop hám Neandertal adamlardıń qaldıq lari menen birge olardıń miynet xızmetleriniń ızları, atap aytqanda, júdá jón tas kurollar tabılǵan. Arxeologik kazilmalar ishinen tabılǵan iptidoiy jámiyet dáwirine tiyisli bolǵan materiallıq mádeniyat estelikleriniń ózi ádewir aldın bul shama menen kazilma adam tabılǵan dáwirler yaǵnıy, 20 ásir ortalarından baslanǵan hám tinmay ózgerip baratırǵan arxeologik materiallıq mádeniyat eń kadimgi tarakkiyoti xakida jetkilikli dárejede anik maǵlıwmatlar beredi.

Jer júziniń úlkengine kismiga tarkala baslaǵan paleantrop lar -jańa neandertallar sol túrme-túr tábiy sharayat hám ishtimoiy mexnat procesi nátiyjesinde az-azdanlıq menen rawajlanıwda dawam etdiler.

Okibatda házirgi fizikalıq tipdagi “Jańa adam” neantrop dárejesineshe jetip kelguncha úlken tariyxıy dáwirdi basıp ótken ediler. Neandertallar ózleriniń fizikalıq hám akliy kobiliyatlari menen eń kadimgi hám kadimgi adamlardan sapa jixatdan tupten fark kilar edi.

Sol sebepli xam onı “akl zeyinli” adam - mom sapiens, dep ataǵanlar. Olar ózleriniń tashki kiyofasi jixatidan házirgi zaman adamlarına júdá uqsap ketediler. Qánigelerdiń pikrine qaraǵanda neandertallar bunnan 40 -35 mıń jıl mukaddam sungi tas ásiriniń baslarında payda bolǵan hám dáslepki eski dúnya buylab keń tarkala baslaǵanlar.

Olardıń skeletlari, suyek úzindileri, materiallıq -materiallıq koldiklari Afrika, Evropa hám Aziyanıń kupgina jaylarınan tabılǵan.

“Aqıl -zeyinli” dep atalǵan adamlar, daslep Orta jer, Kora, Kásiplik teńiz hám oǵan tutas bolǵan orınlarda jasaǵan bolıp, bulmannan Oraylıq Sharkiy, Qubla -Sharkiy Aziyaǵa, Sharkiy-Qubla Afrikaǵa, Garbiy a Qubla Evropaǵa tarkalganlar. Neontroplar tarkalgan jaylar shártli túrde kuyidagi geografiyalıq úlkelikke bólinedi.

1. Evropa mızlıq úlkesi.

2. Orta jer teńiz úlkesi.

3. Qubla Afrika úlkesi.

4. Sibir-mugul úlkesi.

5. Xind-ximolay úlkesi.

6. Malaya pravinsiyasi-(Qubla Kitay, Xind Kitay yarım atawı jáne onıń átirapları ) úlkesi.

Usı orınlardan neandertallar jasaǵan júdá kóplab mákan-jaylar. Bul mákan-jaylardan bolsa olar koldirilgan materiallıq materiallıq kold iklar hám usha mádeniyattı jaratqan adamlardıń joqarı koldiklari, pútkil-pútkil skeletlari kuplab tapildi hám tapilmokda.

Fransiyada kro-manonda, Komb-kapelg, Orinyak-Shanselyat, Italiya daǵı “Dolalar gori”, Grimalgdi, Kavilgon, Barmagrans, Bausso, Dextoro gorlaridan Angliya daǵı paveliant goridan neontroplarning skeletlari hám olardıń materiallıqmadaniyatiga tiyisli buyımlar kuplab tabılǵan.

Paleontrologik materiallar kadimiy /Afrikada xam neandertallar xam jasaǵanınan bildirgi beredi. Neandertallarning mákan-jayları, mexnat kurollari hám skeletlari Afrikanıń Afalubu-Rumel, Maktax-Al -Arbiy, Nauru Assilyayear, Elentet, Boskon, Siyaikoma, Elizabet, Skledergat, Fish-xuk, Keniya hám Tanchaninaning kup jaylarınan tabılǵan adam súyeki xam neandertallarga tiyisli bolıp tabıladı.

Burınǵı SSSR de xam “aqıl zeyinli adam ” dıń suyek hám skeletlari hám suyekleri Murzak -Koyuba, Fotma - Koba, Kostenka R, Sibirdagi Malta, Buret, Afont gori yakinidagi, Dán, Densa dáryaları buyidan, Kostyunka kishlogi yakinidan tapilga

Islep chikarish kúshleri o's a bardı. Kúshlerdiń rawajlana barıwı nátiyjesinde social ómirde xam úlken ózgerisler júz bóle basladı. Bul ózgerisler baslanıwiy jámáát sistemasınıń rawajlanıwda atap aytqanda mexnat kurollari rawajlanıwlashuvida gúzge taslandı.

Kadimgi paleolit dáwirinde kurollarning xili júdá az bulib, olar júdá xam ápiwayı islegen edi.

Lekin kadimgi paleolitning aqırı hám sungi tas ásiriniń baslarına kelip tábiyat kórinisi pútkilley zgarib, tastan tarawlaǵısh, kirgich teshgich hám nayza úshleri, jer kavlagich kurollari payda boldı. Odan tashkari suyekten hám yogochdan biz, iyne, suyil, nayza úshleri hám boshka quramalırok ásbaplar ushın úskeneler soǵıwǵa erisildi. Balık tutıwdıń rawajlanıwı munasábeti menen teris tipli garrup kashf etiwi xam áne sol dáwir tiyislid ir.

Mexnat hám ań kurollarining ukammalashuvi okibatida ańshılıq xojalıǵı hám termeshilik xam rawajlana bardı. Bul qal jámiyette chukur ózgerisler júz bolıwına sebep boldı. Tirishilik, ómir-mamot ushın bolǵan gúres, xojalıqtı úzliksiz támiyinla alatuǵın, turaqlı jáne birlesken islep shıǵarıw awqamınıń zárúr ekenligin takozo etdi jáne onı payda etti.

Bunday birlesken awqamdı baslanıwiy adamlardıń tosınarlı yigindisi vujudga keltira almas edi.

Bul birlespe negizinde tábiy kán-karindoshlik jatar, bul eń dáslepki urug yamasa urugchilik jámááti rawajlanıwda sebep boldı. Baslanıwiy pada dáwirinde xam adamlar gruppa -gruppa, gruppa -gruppa bulib jasaǵanlar. Lekin ol gruppalardıń sanı 20 -30 kisiden aspas, olar talay bekaror hám bekkem emes edi.

Urugchilik sisteması dáwirine kelip bolsa xar bir urugdagi kisiler awqamı 4-5 ese asıp, urugchidagi adamlar óz-ara bekkem birlikke iye bolǵanlar. Urug hám urugchilik sistemasınıń kelip chikishi tariyxchilikning eń áhmiyetli hám eń kiyin máselelerden biri, esaplanadi.

Urıw baslanıwiy tudaga salıstırǵanda talay progressiv social shólkem xisoblanardi. Baslanıwiy tudaning urug jámáátine aylanıw procesi uzok, tariyxıy dáwirdi basıp utadi. Urug bir-birine kán-karindosh talay bekkem birlikke iye bulgankishilar kompleksinen ibarat esaplanadi.