Inson huquqlari tizimida bola huquqlarining himoyalanishi

Inson huquqlari tizimida bola huquqlarining himoyalanishi
Har qanday demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati­da, birinchi navbatda inson va fuqarolar huquqlarini ta`minlashga alohida e`tibor qaratiladi. Aytib o`tish kerakki, aksariyat hollarda inson huquqlari, fuqarolar huquqlari deyilganda katta yoshdagi aholi nazarda tutiladi-yu, bolalar esa e`tibordan chetda qoladi. Biz quyida bolalar huquqlari bilan bog`liq masalalar yuzasidan mulo­haza yuritmoqchimiz.
O`zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar huquqiy munosa­batlarning subyektlari hisoblanadilar. Bizga ma`lumki, huquqiy munosabatlar subyekti deganda, qonun bilan belgilangan huquq va majburiyatlarga ega bo`lgan shaxslar tushuniladi.
Davlat aholi boshqa tabaqalarining qonuniy huquq va manfaat­larini himoya qilish bilan bir qatorda, voyaga yetmaganlar huquq­larini himoyalash va ta`minlashga ham alohida e`tibor qaratadi. “Bolalar huquqlari to`g`risida”gi BMT Konvensiyasining 1-moddasi, O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 22, 27, 29-modda­lari, Oila kodeksining 71-moddalari mazmun-mohiyatidan kelib chiqib aytish joizki, 18 yoshga to`lmagan voyaga yetmagan shaxs bola hisoblanadi (emansipatsiya holatlari bundan mustasno).
Bola huquqlari, ularning qonuniy manfaatlari, avvalo, 1924 yilgi “Bola huquqlari Jeneva Deklaratsiyasi” va BMT Bosh Assamb­leyasi tomonidan 1959 yil
20 noyabrda qabul qilingan “Bola huquqlari Deklaratsiyasi”da ko`rsatib o`tilgan va “Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi”da, “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g`risida”gi, “Ijtimoiy, iqtiso­diy va madaniy huquqlar to`g`risida”gi Xalqaro paktlarda, shuning­dek, yuqoridagi xalqaro hujjatlar asosida 1989 yil 20 noyabrda qabul qilingan “Bola huquqlari to`g`risida”gi Konvensiyada mustah­kamlangan. Bolalar huquqlariga oid normalarning rasmiylashtiri­lishidan ko`zda tutilgan asosiy maqsad, “Bola huquqlari Deklara­siyasi”da ko`rsatib o`tilganidek, “Bola aqliy va jismoniy jihatdan yetuk bo`lmaganligi sababli maxsus qo`riqlanish va g`amxo`rlikka, shu jumladan, tug`ilishidan oldin va keyin ham yetarli darajadagi huquqiy himoyaga muhtojligi” ni e`tiborga olish hamda uni amalga oshirishdir.
“Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g`risida”gi Xalqaro paktning 24-moddasiga asosan, har bir bola irqi, terisining rangi, jinsi, tili, dini, milliy yoki ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy ahvoli yoki nasl-nasabi (tug`ilishi)dan qat`i nazar, sira kamsitilmasdan ahvo­liga ko`ra go`dak bo`lgani uchun oila, jamiyat va davlat tomonidan muhofaza tadbirlari ko`rilishi huquqiga egadir. Shuningdek, har bir bola tug`ilishi bilanoq darhol ro`yxatdan o`tkazilishi va unga nom qo`yilishi kerak hamda har bir bola fuqarolik sohibi bo`lish huquqiga egadir.
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlan­gan “Bola huquqlari to`g`risida”gi Konvensiyaga muvofiq, har bir bola tug`ilishi bilan ismga ega bo`lish, fuqarolikni olish, ota-ona­sini bilish hamda ular tomonidan g`amxo`rlikka olinish huquqlariga ega. Shuningdek, har bir bola erkin va daxlsiz bo`lib, oiladagi yaxshi sharoit yaratilgan taqdirda ota-onasi bilan yashashga haqli. Bola o`z dunyoqarashini kengaytirish uchun ma`lumotlar to`plashi, boshqa odamlar bilan aloqada bo`lishi, uyushmalarga a`zo bo`lishi mumkin. Bundan tashqari, har bir voyaga yetmagan shaxs o`z shaxsiy, oilaviy hayotiga, yozishmalar, telefonda so`zlashuvlarga aralashishlardan hi­moyalanish huquqiga ega.
Nogiron va yetim bolalarga jamiyatda o`z o`rinlarini topib ke­tishlari, ruhan ezilmasliklari uchun alohida g`amxo`rlik ko`rsati­lishi, malakali tibbiy yordam ko`rsatilishi lozim. Bola jismoniy, aqliy, ruhiy, ma`naviy, ijtimoiy kamoloti uchun yetarli hayot dara­jasiga ega bo`lish, bilim olish huquqiga ega. Bu talablarni bajarish avvalo ota-onalarga yuklatilgan yuksak mas`uliyatdir.
Ta`lim-tarbiya bolaning jismoniy, aqliy iqtidoridan kelib chiqqan holda, uning ongi shakllanishiga, jamiyatda o`z o`rnini topib ketishiga xizmat qilishi lozim. O`zbekiston Respublikasi Konsti­tutsiyasiga muvofiq, bolaning fikrlash, so`z va e`tiqod erkinligi, dam olish huquqi, ilmiy-texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi davlat tomonidan kafolatlanadi.
Har bir bolaning yashashi, kamol topishi uchun asosiy makon oi­la hisoblanadi. Shuning uchun ham O`zbekiston Respublikasi Oila Kodeksining 2-moddasiga muvofiq, ota-ona zimmasiga bolaning fa­ravon hayot kechirishi va kamolga yetishi haqida g`amxo`rlik qilish, uning huquq va manfaatlarini himoyalash vazifasi yuklatilgan. Oi­laning ichki hayotiga, bolalarning tarbiyasiga boshqalarning o`zbo­shimchalik bilan aralashishiga, tarbiyasiga salbiy ta`sir o`tkazishiga qonun yo`l qo`ymaydi. Agar bolaning huquqlari kamsitilsa, bunday oilaga nisbatan qonun yo`li bilan ta`sir ko`rsatishga, ota-onaning huquqlarini cheklashga, xattoki, ota-onaga nisbatan ota-onalik huquqidan mahrum qilish chorasini qo`llashga ham to`g`ri keladi.
Bolalarning o`z ota-onalari tomonidan parvarish qilinishi, manfaatlarining ta`minlanishi, o`z ota-onasi bilan oilada birga yashashi, ularning har tomonlama kamol topishiga insoniy qadr-qim­matlarining hurmat qilinishiga, yaxshilik va mehr-oqibat tuyg`ulari asosida tarbiyalanishlariga imkon beradi. Bolalar huquqlarini kamsitish, ular bilan qo`pol muomalada bo`lish, ularga jismoniy azob berish va ularning manfaatlariga zid bo`lgan boshqa g`ayriqo­nuniy xatti-harakatlar qonun bilan taqiqlanadi va tegishli javob­garlikka tortishga asos bo`ladi.
Bolalar o`z ota-onalari bilan bir oilada yashashlari va tarbiya­lanishlari uchun, avvalo, o`zining ota-onasini bilishi, tanishi kerak. Bolalarning o`z ota-onasini bilishi to`g`risidagi qoida “Bola huquq­lari to`g`risida”gi BMT konvensiyasining 7-moddasida nazarda tu­tilgan. Bolaning ota-onasi deganda, qonuniy nikohda turgan erkak va ayol yoki qonun bilan belgilangan tartibda otaligi yoki onaligi aniqlanib, fuqarolik holati dalolatnomalarida ota va ona sifati­da qayd etilgan shaxslar tushuniladi. Ba`zi hollarda (masalan, bola topilgan yoki farzandlikka olingan bo`lib, bu narsa sir saqlansa) bola uchun o`z ota-onasini bilish huquqidan foydalanish imkoniyati bo`lmasligi ham mumkin.
Har bir bola oilada ota-onasi g`amxo`rligidan foydalanish huquqiga ega deganda, bolaning oziq-ovqat, davolanish, kiyim-kechak, o`quv qo`llanmalari, uning yashashi va bilim olishi uchun zarur bo`lgan boshqa narsalar bilan ta`minlanishi nazarda tutiladi.
Ota-onaning ota-onalik huquqidan mahrum etilishi yoki boshqa sabablarga ko`ra, ota-ona tarbiyasidan mahrum bo`lgan voyaga yetmagan bolalarning oilada tarbiyalanish huquqini ta`minlash vasiylik va homiylik organlari zimmasiga yuklatiladi. O`zbekiston Respublika­si Konstitutsiyasining 64-moddasi 2-qismida “Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo`lgan bo­lalarni boqish, tarbiyalash va o`qitishni ta`minlaydi”, deyilgan. Vasiylik va homiylik organlari ota-onalari tarbiyasidan mahrum bo`lgan voyaga yetmagan bolalarni farzandlikka, oilaga tarbiyaga be­rish yo`li bilan ularning oilada tarbiyalanish huquqidan foydala­nishini ta`minlaydi.
Xulosa o`rnida shuni aytish lozimki, bolalar aholi orasida himoya va g`amxo`rlikka eng muhtoj qatlam hisoblanadi. Insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan mamlakatimizda voyaga yetmaganlar qonuniy manfaatlari va huquqlarini himoya qilish va ta`minlash masalalariga e`tibor ber­maslik mumkin emas. Zero har qanday davlatning ertasi, kelajagi uning farzandlari hisoblanadi.