INTERNET TO`LOV TIZIMLARI, ULAR ORQALI
TO`LOVLAR VA HARIDLARNI AMALGA
OSHIRISH
Yurtimiz mustaqillikka erishganidan so’ng, mamlakatimiz miqiyosida elеktron
to’lov tizimlari (ETT) birinchi bor bank tizimiga joriy etish ishlab chiqildi va uni joriy
etish 1994 yil 18 martdagi Vazirlar Maxkamasining 146–sonli «Bank tizimini
takomillashtirish va pul-krеdit muomalasini barqarorlashtirish chora- tadbirlari
to’grisida»gi Nizom asosida amalga oshirila boshlagandi. Bank sohasidagi elеktron
to’lovlar tizimi - bu qog’ozsiz tеxnologiyaga va markaziy bankning elеktron pochtasi
vositalari bilan ma'lumotlarni uzatishga va qabul qilishga asoslangan umumdavlat
to’lov tizimidir.
Respublikamiz timizdagi tijorat banklariga
bu tizimning joriy etilishi
banklararo to’lovlarning o’tishini tеzlashtirdi va bank faoliyatini to’liq avtomat-
lashtirishga katta imkoniyatlar yaratdi.
Zamonaviy texnikalar, xususan kompyuter texnologiyalarini ishlab
chiqarishga joriy etish muhimligini O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov
o’zinig “Yulsak ma’naviyat - engilmas kuch”,- asarida shunday ta’riflaydi: - “Bugun
biz tez sur’atlar bilan o’zgarib boraytgan, insoniyat hozirga qadar boshidan kechirgan
davrlardan tubdan farq qiladigan o’ta shiddatli
va murakkab bir zamonda
yashamoqdamiz. Davlat va siyosat arboblari, faylasuflar va jamiyatshunos olimlar,
sharhlovchi va jurnalistlar bu davrni turlicha ta’riflab, har xil nomlar bilan atamoqda.
Kimdir uni og’irliksak texnologiyalar zamoni desa, kimdir tafakkur asri, yana birov
yalpi axborotlashuv davri sifatida izohlamoqda.
Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadar tig’iz,
shu qadar tezkorki, endi ilgaridek, ha, bu voqea bizdan juda olisda yuz beribdi, uning
bizga aloqasi yo’q, deb beparvo qarab bo’lmaydi. Ana shunday kayfiyatga berilgan
xalq yoki millat taraqqiyotdan yuz yillar orqada qolib ketishi hech gap emas.”[1].
Shuning uchun ham bitiruv malakaviy ishida hozirgi davrda dolzarb
masalalardan biri bo’lgan tijorat banklari ma’lumotlar
bazasi xavfzisligini
2
ta’minlovchi himoya vositalarini tahlil qilish va ishonchli himoyalash tizimlarni
aniqlash vazifasi qo’yildi.
Masalaning qo’yilishi. Ishlab chiqarishga elеktron to’lov tizimilarining joriy
etilishi undagi ma'lumotlarni ishonchli himoyalash zaruriyatini ham kеltirib chiqardi.
Ushbu muammoni hal qilish uchun zamonaviy himoya vositalarni ishlatishga to’g’ri
kеladi. Bitiruv malakaviy ishda elеktron to’lov tizimlari, xususan, tijorat banklarida
qo’llanilayotgan himoyalash vositalari o’rganib chiqiladi va ularning ishonchli
himoyalanganlik darajasini aniqlah algoritmi va dastuy ta’minoti ishlab chiqiladi.
Qo’yilayotgan masalaning
dolzarbligi shundaki, bank sohasiga taalluqli
bo’lgan barcha ma’lumotlar qiymati pul (naqd pullik yoki naqd pullarsiz)
ma’lumotlariga aloqadordir. Ularning himoya va daxlsizligini ta’minlash esa har
doim ham eng dolzarb masala bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari tijorat banklarigagi
ETTga yangi axborot texnologiyalari asosidagi himoya vositalarini qo’llash
samaradorligini baholash ham bigungi kunning talabidir.
Kurs ishida ko’rilayotgan masala tijorat banklaridagi avtomatlashtirish
ishlarining ishonchliligini ta’minlaydi va bugungu kunda muammo bo’lib
turgan
inqiroz talofatlaridan bezarar chiqishga hissa qo’shadi. Inqirozdan chiqish
muammosini O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov o’zinig “Jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va
choralari” asarida inqirozdan chiqishda kompyuter texnologiyalarinig o’rni buyk
ekanligini alohida ta’kidlaydai, ya’ni - “Bugungi kunning eng dolzarb 6 masalasi –
bu 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozi, uning ta’siri va salbiy oqibatlari,
yuzaga kelayotgan vaziyatdan chiqish yo’llarini izlashdan iborat.
Kurs ishining mazmuni. O’zbekiston Respublikasida elektron to’lov
tizimlarining shakllanishi, elektron to’lov tizimlaridagi ma’lumotlar bazasida
qo’llanilayotgan
asosiy tushunchalar, hozirgi davrdagi ma’lumotlarni himoyalash
vosita turlari, tijorat banklari elektron to’lov tizimlarida ma’lumotlar bazasini
himoyalashni tashkillashtirish,elektron to’lov tizimlari ma’lumotlar
bazasining
himoyalanganlik
darajasini
aniqlash
usullari,
elektron to’lov tizimlari
ma’lumotlardan foydalanish jarayonida rioya qilish lozim bo’lgan texnika xavfsizligi
