Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

2 2 2

---

Sample Chart o f Accounts Asset Accounts 
Current Assets
1000 
j 
Petty  Cash 
_ _ _  
_ _
1010 
HfCash on  Hand (e.g.  in  cash  registers)
1020 
j Regular  Checking A ccount 
____
1030 
[Payroll  C hecking Account
1040 
j Savings  Account 
_
1050 
j Special  A ccount 
__
1060 
j Investments  - Money Market
 
1070 
; Investm ents  - Certifi cates o f Deposit
[_____1100  " [ A c counts  R eceivabl e  
 
_________
1140 
j Other Receivables 
_____  ___     ___
1150 
[ A llowance for Doubtful Accounts
1200 
j Raw Materials  Inventory  __________
J205 
Supplies Inventory 
______ _
J 210 
j Work  in Progress  Inventory
____
1215 
"[Finished Goods  Inventory  - Product # 1
1220 
[Finished Goods  Inventory  -  Product #2
1230    [Finished  Goods  Inventory  - Product # 3
1400 
j Prepaid Expenses 
___ ____
1410 
[E mployee A d v a n c e s 
 
___ _
1420 
j N otes Receivable - Current     
_ _
1430 
i Prepaid  Interest
__  1470 
: Other Current  Assets
Fixed Assets
 
1500 
Furniture and Fixtures
1510 
Equipment
 
1520 
Vehicles
1530 
!  Other  Depreciable  Property
1540 
Leasehold  Improvements
1550 
I  Buildm a s

---

Building Improvements
 
Land
Accumulated Depreciation,  Furniture and  Fixtures
 
1710 
j Accumulated Depreciation, Equipment
1720 
j Accumulated Depreciation, Vehicles
1730  ^ A ccu m u la ted  Depreciation, Other
1740 
jAccumulated Depreciation, Leasehold
1750 
| Accumulated Depreciation,  Buildings
1760 
[ Accumulated  Depreciation,  Building Improvements
Other Assets
 
Def
Organization Costs
A ccumulated Amortization,  Organization  Costs
 
Notes Receivable,  Non-current
 
Other Non-current A ssets
Liability Accounts
 
Current Liabilities
A ccounts  Payable
 
Accrued Expenses
2000
2300
2310
2320
2330
2335
2340
Sales  Tax  Payable
 
Wages  Payable
401-K  Deductions  Payable
 
Health  Insurance  Payable
 
Federal  Payroll  Taxes  Payable
2 2 4

---

2350 
FUTA  Tax Payable
2360 
j 
State Payroll  Taxes Payable
2370 
T ~ ~   ^>UTA Payable
2380 
j 
Local  Payroll  Taxes  Payable
2390 
j 
Income Taxes Payable
Z400 
i 
Other Taxes Payable
2410 
j 
Employee Benefits  Payable
2420 
j 
Current Portion o f Long-term  Debt
2440 
| 
Deposits  from Customers
2480 
Г 
Other Current Liabilities
Long-term  Liabilities
 
2700 
[ 
Notes  Payable
2702 
|  
Land Payable
2704 
5
 
Equipment Payable
2706 
Г 
Vehicles Payable
2708    j 
Bank  Loans Payable
2710 
| 
Deferred Revenue
2740 
j 
Other Long-term  Liabilities
Equity  Accounts
 
3010 
■
 
Stated  Capital
3020 
| 
Capital  Surplus
3030 
j 
Retained Earnings
Revenue Accounts
4000 
: 
Product  #1  Sales
4020 
i 
Product 
#2
  Sales
4040 
i 
Product  #3  Sales
4060 
! 
Interest  Income

---

Other Income
 
Finance Charge Income
Shipping Charges Reimbursed
Sales Returns and Allowances
 
Sales  Discounts
Cost o f Goods  Sold
5150
5200
Direct Labor Costs
 
Indirect  Labor Costs
 
Heat and Power
5250  _ j  
5300 
[
5700  ~ T  
5730  ~ T
j
I
l
I
5800 
|  _
5850  '  ~~f~ 
5 9 0 0 ~ ~ p ~  
5950 
"f~ "
Expenses
(.ooo 
’  ; 
бою 
Г "  
6050
6100 
" T f
6150
6200  'T ~ "
Commissions
M iscellaneous  Factory Costs
Cost o f Goods  Sold,  Salaries and Wages
Cost o f Goods Sold,  Contract Labor
Cost o f Goods  Sold,  Freight
Cost o fG o o d s Sold,  Other  _ _ _  _ _ _
Inventory Adjustments
[ 
6250
f 
6300 
j "  
6550 
6400
Purchase Returns and  A llow ances
 
Purchase Discounts
Default Purchase Expense
 
Advertising Expense
 
Amortization  Expense
Auto E xpenses 
___
Bad Debt Expense
 
Bank  Fees
Cash Over and Short
Charitable Contributions  Expense
 
Commissions  and Fees Expense
 
Depreciation Expense 
__

---

6450
6 500
6510
 
7Г_.
6520  ~  ~Г~
6535----- 1
6550 
1
6 600  ~  j
 
6650
6660
6 670
6700
6710
D u esan d  Subscriptions  E x p en se_
Em pi oy e e В e n efit Expense,  Health Insurance
 
Em ployee B en efit Expense,  Pension Plans
 
Employee B enefit Expense,  Profit  Sharing Plan
Employee Benefit Expense,  Other 
___    _
Freight Expense 
 
 
 
___     _ _
G ifts E x p e n s e  
 
 
 
 
 
__
Income Tax Expense,  Federal
6750
 
6 8 0 0 _
 
6 850
 
6900 _
 
6950
 
7000
 
7050
 
7100
 
720°  _
 
7250
 
7300_[
 
7350
 
7400
 
7450  _
 
74t>0 
" f
7550
 
7600  _ '
 
7 620™  
Г
7 6 5 0     J
7700
775!)
7800 
j ’
 
8900 
j
 
9000  ~  ;
Income Tax Expense,  State 
  _____
Income Tax  Expense,  Local____
Insurance Expense.  Product Liability  __
Insurance  Expense,  Vehicle
 
Interest Expense 
_
Laundry and  Dry Cleaning Expense 
__
Legal  and Professional  Expense  ...
Licenses Expense 
_  
_  
__
Loss  on  NSF Checks
Maintenance Expense 
 
 
_
M eals  and Entertainment Expense
Office Expense 
 
__
Payroll  Tax Expense 
____
Penalties  and  Fines Expense
Other Taxes 
__
Postage  Expense  _  
_  
_  _
Rent  or Lease  Expense
Repair and Maintenance Expense.  Office
Repair and  Maintenance Expense,  Vehicle
Supplies  Expense,  Office 
_
Telephone Expense
Training,  Expense _   _
Travel  Expense 
___
Salaries  Expense.  Officers
Wages Expense 
__
Utilities Expense
Other Expense
Gain/Loss  on Sale of Assets

---

This  is an example o f  an account plan  for a company  called Kafue Super.
 
Kafue  Super runs a  shop and a tailoring workshop.
Structure o f an account plan
M ost business account plans  are structured  like  this:
A sset accounts  -  show the value in the company (Assets)
Liability accounts  -  show the debt/financing o f the company (Liabilities)
 
Incom e  and  Expenses  accounts  -  show  the  day-to-day  running  o f  the
 
company  - (Profit and loss)
I
A C CO UN T PL A N   FOR  K A F U E  S U P E R M A R K E T
г—
ASSETS
000 Cash  in hand
 
010  Cash in bank
 
030  Staff debtors
 
040 Other debtors
 
Buildings
 
100  Shop
 
110 Tailoring workshop
 
Tools and  equipment
 
120
  in the shop
 
130 in  the tailoring workshop
 
LIABILITIES
 
200 Creditors,  Owner
 
210  Other creditors
 
220 Donations
 
230 Capital account
 
240  Sale tax
IN C O M E   A N D  EX PEN SES
Activity  centre:  Shop
 
300  Shop  sale
 
310  Shop purchase
 
320  Shop salary
 
Activity centre:  Tailors
 
400 Tailoring  sale
 
410  Tailoring purchase
 
420  Tailoring  salary
 
Fixed costs
 
500  Stationary
 
510  Salary Administration
 
520 Sundry
 
530  Cash  deviations
 
540 Fuel/transport
 
M aintenance o f building
 
600 Shop
 
610  Tailoring workshop
 
Other income
 
700  Interest
 
710 Other  income
An alm ost identical  chart o f accounts  is  used  in  Norway.
Balance Sheet Accounts
Asset accounts
1000  Immaterial assets
1100  Buildings  and  land assets
1200 Inventories, M achines, Vehicles &  Equipment assets
 
1300  Financial  relations  with other near companies
 
1400  Stored products and work  in  progress
 
1500-1699  Receivables
2 2 8

---

1700 Pre-payments and accrued income
 
1800  Securities  market assets
 
1900 Cash &  Bank  Accounts
by A M A  Computer University -  sasa hio ndo ukweli
 
Liabilities accounts
 
2000 Equity  1
 
2100 Reserves
2200 Deposits  (staff pensions  etc.)
2300 Loans
2400  Short debts  (payables 2440)
2500 Income Tax Payable
 
2600 VAT Payable
 
2700  Staff income Payable
 
2800-2999  other  liabilities
 
Profit &  Loss  accounts
 
Revenue accounts
 
3000 Revenue Accounts
 
Expense accounts
4000  Costs  directly  related  to  revenues
 
5000-7999  General  expense Accounts
 
8000 Financial  Accounts
 
9000 Contra-accounts
229

---

G L O SSA R IY
3 -ilova
Aylanma  vedomostlar 
-   buxgalteriya  hisobi  schyotlarining 
hisob  registrlari  m a’lumotlarini  umumlashtirish  usuli.  Aylanma 
vedomostlar  schyotlaming  oy  boshiga  va  oxiriga  qolgan  q o ld ig l 
ham da oy b o ‘yicha  aylanma m a’lumotlarga  asosan  oy  oxirida tuz- 
iladi,  aylanma  vedomostlar  sintetik  va  analitik  schyotlar  b o ‘yicha 
tuzilishi mumkin.
Aylanma  mablag‘lar 
-   x o ‘jalik  yurituvchi  subyektlarning 
aylanma fondlari va muomala fondlarini tashkil etuvchi m ablagiar. 
Aylanm a  fondlar  tarkibiga  ishlab  chiqarish  zahiralari,  tugallan- 
magan  ishlab chiqarish, kelgusi  davr xarajatlari  kiradi.
Aktiv 
-   m a’lum  bir  sanaga  pul  ko‘rsatkichida  korxonaning 
m ablaglari,  ulaming  tarkibi  va  joylashishini  aks  ettiruvchi  bux­
galteriya balansining qismi.  Buxgalteriya balansi  aktivdan  tashqari 
passivga ham  ega.  Aktiv va passiv b o ‘lim hamda moddalardan ibo­
rat.  Balansning  aktiv  tomonining j a ’mi  passiv  tomonining ja'm iga 
teng b o lis h i  kerak.  Aktiv  faol  degan m a’noni ham  anglatadi.
Aktiv  schyotlar 
-   korxona  m ab lag larin i  hisobga  oladigan 
buxgalteriya  hisobi  schyotlari  U lar  mavjud  m ab lagiar,  ulaming 
tarkibi  va  joylashishi  to ‘g ‘risidagi  k o ‘rsatkichlami  beradi.  Aktiv 
schyotlarda  m ablaglarning  ko'payishi  debetda,  kamayishi  kredit- 
da  aks  ettiriladi.  Oxirgi  qoldig  i  faqat  debetda  ko'rsatiladi  va  bux­
galteriya balansining aktivida ko'rsatiladi.
Analitik  hisob 
-   pul  va  zarur  b o lg a n   hollarda  natura  shakli­
da  detallashgan  ko'rsatkichlarni  beruvchi  hisob.  Ko'rsatkichlarni 
detailashtirish  reja  bajarilishi,  xo‘jalik  mulki  butligini  nazorat  qil­
ish,  boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilish  bo'yicha  axborotlar  olish 
uchun  aniq  sharoitlarga  qarab belgilanadi.  Korxonaning  moliyaviy 
va  boshqam v  faoliyatlarini  tahlil  qilish  uchun  obyektiv  analitik 
m a’lumotlar kerak.
Analitik  hisob  schyotlari 
-   analitik  hisob  yurituvchi  bux­
galteriya  hisobi  schyotlari.  Ular  m a’lum  sintetik  schyotning
2 3 0

---

k o ‘rsatkichlarini  detallashtirish  uchun  ochiladi.  Analitik  schyotlar 
faqat murakkab  sintetik schyotlarga ochiladi.
Balans 
-   doimo  o ‘zgarib  turadigan,  o ‘zaro  aloqada  b o ig a n  
holatini  ta’riflovchi  k o ‘rsatkichlar  tizimining  tengligi.  Balans  ikki 
qismdan iborat b o ig a n  jadval  shaklida m a iu m   bir sanaga tuziladi.
Balansdan  tashqari schyotlar 
-   q o ld ig i  buxgalteriya balan- 
siga kirm aydigan  buxgalteriya  hisobi  schyotlari.  Bu  schyotlar  ko­
rxonada  vaqtincha  turgan  va  boshqa  korxonalarga  (ijaraga  olin­
gan  asosiy  vositalar,  m as’ul  saqlashga  qabul  qilingan  moddiy  qi- 
ym atliklar va hokazo)  tegishli  b o ig a n   tovar-m oddiy  qiymatliklar- 
ni hisobga olish uchun tayinlangan.  Balansdan tashqari  schyotlarda 
shuningdek q at’iy hisobot blankalari, zararga hisobdan chiqarilgan 
debitorlik qarzlari  ham  hisobga olinadi.
Balansdagi  schyotlar 
-   k o ‘rsatkichlari  buxgalteriya  balansi- 
da aks ettiriladigan buxgalteriya hisobi  schyotlari.  Lekin bu balans 
moddalarining  nomlari  balansli  schyotlar  nom lariga to ‘g ‘ri  keladi 
degan  m a’noni  bildirmaydi.  Bir  balansli  schyotning  m aium otlari 
bir  necha  balans  moddalarida  va  aksincha,  bir  balans  moddasida 
bir necha  schyotlarning m aiu m o tlari  aks  ettirilishi  mumkin.  Bux­
galteriya  hisobining  nazariyasi  m anbalarida  balansli  schyotlam- 
ing m a’nosi yetarlicha yoritilmagan.  Shunday schyotlar borki,  ular 
buxgalteriya balansi tuzilishidan  oldin yopilib ketadi.  Balansda aks 
ettirish uchun bu  schyotlarning keyingi  hisobot  davri  boshiga sal- 
dosi  bo im aydi.  Schyotlar rejasidagi  9-tranzit schyotlarning aksari- 
yati  shunday  schyotlar  tarkibiga  kiradi.  Schyotlar  rejasidagi  bar­
cha schyotlar ham balansdagi  schyotlar hisoblanmaydi.  Balansdagi 
schyotlardan boshqa balansdan  tashqari  schyotlar mavjud.
Bosh  daftar 
-   sintetik  hisob  yuritish  uchun  tayinlangan  hisob 
registri.  H isobjum al-order  shaklida  qoilaniladi.  Bosh  daftar  yil 
davomida hisob  yuritish  uchun  m oijallangan.  Unda mazkur korx­
onada  qoilaniladigan  barcha  sintetik  schyotlar  ochiladi.  Schyot­
lar bo'yicha  1- yanvarga qoldiq (saldo) yozilib,  har oyda jurnal-or- 
derlaming jam i  m aiu m otlari  yoziladi  va  oy  b o ‘yicha  aylanmalari 
(oborotlari) jam lanib,  oy oxiriga  saldosi  chiqariladi.
231

---

Bosh  jurnal 
-   buxgalteriya  hisobining  eskirgan  shakli.  U  h i­
sobning memorial-order shaklidagi  varianti b o lib  hisoblanadi.
«Bosh  daftar»  deb  nomlangan  yagona  hisob  registrida  bosh 
daftar va registratsiya jum ali birlashtirilgan.
Boshlang‘ich  (kirish)  buxgalteriya  balansi 
-   mazkur korxo­
na faoliyatining boshida tuzilgan  birinchi  buxgalteriya balansi.
Buxgalter 
-  buxgalteriya hisobi  bo‘vicha mutaxassis.
«Buxgalter»  atamasi  XV  asrda  paydo  b o ‘lgan.  Bu  lavozim- 
ni  birinchi  bo‘lib,  Insburk  schyotlar  palatasining  ish  yurituvchisi 
Xristofor  Shtexer  olgan.  Bu  borada  imperator  Maksimilian  I  ning 
1498-yil  13-fevralda  chiqargan  buyrug‘i  Vena  davlat  muzeyida 
saqlanmoqda.
Buxgalteriya  balansi 
-   xo‘jalik  m ab lag lari,  ularning  tarkibi, 
joylashgan joylari  va ulaming  vujudga kelish  manbalarini  m a’lum 
bir  sanaga  pulda  ifodalab  turadigan  jadval.  Balans  ikki  tom onla­
ma jadval  b o lib ,  uning chap tomoni  aktiv, o ‘ng tomoni  passiv  deb 
nomlanadi.
Buxgalteriya  balansi moddalarini baholash 
-   balansda  aks 
ettiriladigan  x o ‘jalik  m ablaglari  va  ularning  vujudga  kelish  m an­
balari alohida turlarining puldagi  ifodasi. Balans moddalarini baho­
lash  prinsipi  barcha korxonal  uchun  bir xil.  Baholash  asosida ish­
lab  chiqarish  vositalarini  sotib  olish  yoki  mahsulot  ishlab  chiqar­
ish ning  haqiqiy  tannarxi  yotadi.  Buxgalteriya  balansi  moddalarin- 
ing  bahosi  real  b o lish i,  y a’ni  m a b la g ia r va  ularning  vujudga  kel­
ish manbalari  turlarining haqiqiy kattaligini  aks  ettirish  kerak.  A k­
tiv va passiv moddalarini baholashning haqiqivligi  buxgalteriya hi­
sobi  m a’lumotlari  ishonchliligi  bilan ta ’minlanadi.
Buxgalteriya  balansining  moddalari 
-x o 'ja lik   m ab lag lari- 
ning  alohida  turlari  yoki  ulam ing  tashkil  b o lis h   manbalarini 
ta'riflovchi balansning  aktiv va passiv ko‘rsatlcichlari.
Buxgalteriya  provodkasi 
(yozuvi) -   schyotlar aloqasi  (korre- 
spondentsiyasi)ni  rasmiylashtirish.  Bunda  debetlanuvchi vakredit- 
lanuvchi  schyotlar hamda yozib q o ‘yiladigan  x o ‘jalik muomalasin- 
ing  summasi  k c ‘rsatiladi.
2 3 2

---

Buxgalteriya  hisobi tizimi 
-  buxgalteriya hisobi  schyotlarida 
xo'jalik  muomalalarini  yozish  tizimi.  Bu  yozuvlar  tartibiga  qarab 
ikki xil b o iish i mumkin:  oddiy va ikkiyoqlama.
Buxgalteriya 
hujjati 
-  
x o ‘jalik 
muomalalari 
sodir 
b o iganligining  yozm a  isboti  yoki  x o ‘jalik  muomalalarini  am al­
ga  oshirish  huquqi.  Buxgalteriya  hujjatiari,  odatda,  belgilangan 
shakl  bo'yicha  tipografiya  usulida  bosilgan  blankalarda  tuzila­
di.  Ayrim  hollarda,  muayyan  xo‘jalik  muomalalarini  hujjatlar  bi­
lan  rasmiylashtirish  uchun  tasdiqlangan  shakl  b o im asa,  istalgan 
shaklda  tuzishga  y o i   qo‘yiladi,  lekin  hujjatlar  qo‘yilgan  talablar 
inobatga  olinishi  kerak.  Hisob  ishlari  avtomatlashtirilgan  hollarda 
xo‘jalik m uom alalarida avtomatik ravishda aks ettiriladi.  Y ig'ilgan 
axborotlar yozm a (qog'oz) hujjatlar o ‘m ini  bosadi.
Dastlabki (birlamchi) hujjatlar 
-  x o ‘jalik  muomalalari  sodir 
b o ig a n   paytda tuziladigan  va  ular  am alga  oshganligining  birinchi 
guvohi  b o ig a n  buxgalteriya hujjatiari.  Dastlabki  hujjatlar tuzilishi 
xo‘jaIik  muomalalari  hisob  registratsiyasining  boshlanishi  b o iib  
hisoblanadi.  Dastlabki  hujjatlarga  g ‘azna  kirim  va  chiqim  order- 
lari,  yukxatlar,  kvitansiyalar  va  hokazolar  kiradi.  Hisobni  sodda- 
lashtirish  va  hisob  registratsiyasini  tezlashtirish  uchun  ko‘pincha 
dastlabki  hujjatlarga asosan yig‘ma hujjatlar tuziladi.  Buxgalteriya 
hujjatiari  tuzish  tartibi  bo‘yicha  tasniflanganda  hujjatlar  dastlabki 
va yig'm a hujjatlarga b o iin ad i.
Debet 
-  buxgalteriya hisobi  schyotining bir qismi.  Aktiv schy­
otlarning debeti  bo'yicha hisob obyektining ko'payishi  aks ettirila­
di,  passiv  schyotlarning  debeti  bo‘yicha  esa  kamayishi  yoziladi. 
Hisoblashish  schyotlarida debet mazkur korxonaning boshqa korx­
ona va shaxslardan  oladigan  summasini  aks  ettiradi  (debitorlik  qa­
rzlari).  Debet  qoldiq  (saldo)  faqat  aktiv  schyotlarda b o iish i  m um ­
kin.  Har bir schyot ikki  qismdan  iborat -  debet va kredit.
Ikkiyoqlama yozuv 
-  x o ‘jalik muomalalarini  buxgalteriya hi­
sobi  schyotlarida registrasiya  qilish.  Bu  usul  shundan  iboratki,  har 
bir  xo'jalik  muomalasi  ikkita  schyotga  yoziladi  -  bir  schyotning 
debeti  va  ikkinchi  schyotning  kreditiga.  Ikkiyoqlama  yozuv  bux-
2 3 3

---

galteriya  hisobi  obyektlarida  o ‘zgarishlarni  vujudga  keltiradigan 
xo‘jalik muomalalarining  iqtisodiy  mohiyati  bilan b o g iiq .  Ikkiyo­
qlam a yozuv  birinchi  marta italiyalik  matematik Luko  Pacholi  to­
monidan  1494-yiIi  Venetsiyada  chop  etilgan  ilmiy  ishida  mantiq- 
iy  asoslangan.  L.Pacholi ikkiyoqlam a yozuv otasi hisoblanadi.  As- 
rlar davomida xo‘jalik faoliyatida «Ikkiyoqlama Italiya buxgalteri- 
yasi»  degan  tushuncha  q o llan ib   keldi.  Ikkiyoqlama  yozuv  tizimi 
k o ‘p asrli  sinovdan o ‘tib, mana 500  yildan  ortiq vaqt ichida amalda 
q o ‘llanib kelmoqda.
Inventarizatsiya 
-  natura  shaklidagi  mavjud  m a b lag ia r  haq- 
iqiysining buxgalteriya hisobi m a’lum otlariga to ‘g ‘ri kelishini, ma­
jburiyatlar hisobda  to‘g ‘ri  aks  ettirilishini  tekshirish  usuli.  U  bux­
galteriya  hisobi  ko‘rsatkichlari  ishonchliligini  va  korxona  mulki 
butligini  ta ’minlaydi.
Yillik  moliyaviy  hisobot 
-   hisobot  yilida  korxona  faoliyati­
ni  har  tomonlama  ta’riflovchi  hisobot  turi.  Yillik  moliyaviy  hi­
sobot  inventarizatsiya  va  boshqa  usullar  bilan  tekshirilgan  hisob 
m a’lumotlariga asosan tuziladi.
Kalkulatsion  schyotlar 
-   ishlab  chiqarilgan  mahsulot  va 
bajarilgan  ishlaming  tannarxini  hisoblashda  zarur  b o iad ig an  
m a’lumotlarni  olish  uchun  xizmat  qiladigan  buxgalteriya  hisobi 
schyotlari.
Kalkulatsiya 
-  xarajatlami  guruhlash  va  sotib  olingan  m od­
diy  qiym atliklam i,  tayyorlangan  mahsulot va bajarilgan  ishlar tan­
narxini  aniqlash usuli.  Kalkulatsiya tannarxi  b o ‘yicha reja bajarili­
shi,  uning pasavishi  va haqiqiy  xarajatlam ing rejadagidan  farqlan- 
ishining  aniqlash  imkoniyatini  beradi.  Tuzulgan  vaqti  va tayin- 
lanishiga  qarab kalkulatsiya rejali,  normativ  va hisobot  kalkulatsi- 
yasiga boMinadi.
Kapital  qo‘yilmalar 
-   natijada  asosiy  vositalarni  ko‘pavti- 
radigan  xarajatlar.  Korxonalarda  kapital  qo'yilm alar  tasdiqlangan 
titul  ro ‘yxati  va  loyiha-smeta hujjatlari  b o ‘Isagina  amalga  oshirili- 
shi mumkin.  Kapital qo‘yilmalar 0800 -  «Kapital qo‘yilmalarni  hi­
sobga oluvchi  schyotlar»  bo‘yicha hisobga olinadi.
Konservatsiya 
-   uzoq  vaqt  harakatsiz  (saqlashda)  b o ig a n
2 3 4

---

davrida asosiy vositalar (mashina, stanok, inventar va hokazo) larni 
zanglashdan himoya qilishning texnik choralari.
Konsignatsiya 
-   bir  tomon  (konsignant)ning  boshqa  tomon 
(konsignator)ga  o ‘z  nomidan konsignantning  xorijdagi  omboridan 
tovarlami  sotish to ‘g ‘risidagi b u y ru g i.
Kontraktiv  schyotlar 
-   aktiv  schyotlaming  k o ‘rsatkichlarini 
tartibga  solish  uchun  tayinlangan  kontrar  schyotlar.  Kontraktiv 
schyotlarga  0 2 0 0 -  «Asosiy  vositalam ing  eskirishini  hisobga  olu­
vchi  schyotlar»,  0 5 0 0 -  «Nomoddiy  aktivlar  amortizatsiyasini  hi­
sobga  oluvchi  schyotlar»,  2 9 8 0-  «Savdo  ustamasi»,  4 9 1 0 -  «Dar- 
gumon qarzlar bo‘yicha rezerv»  schyotlari kiradi.
Kontrpassiv schyotlar 
-  passiv schyotlar k o ‘rsatkichlarini tar­
tibga  keltirish  uchun  tayinlangan  kontrar  schyotlar.  8600  -   «So­
tib  olingan xususiy  aksiyalam i  hisobga oluvchi  schyotlar»,  9040  -  
«Sotilgan tovarlam ing qaytishi», 9050 -  «Haridor va buyurtmachi- 
larga berilgan  chegirmalar»  schyotlari  kontrpassiv  schyotlarga m i­
sol  bo‘ladi.
Passiv 
-  buxgalteriya balansining bir qismi b o iib , unda korxo­
na m ablaglari tashkil b o iis h  manbalari va tayinlanishi k o ‘rsatiladi. 
Balansning  passivi  aktiviga  o ‘xshab  ikkita  b o ‘lim  va  bir  qancha 
moddalardan  iborat.
Passiv  schyotlar 
-   o ‘z  m a b lag ia r  manbaini  va  majburiyat- 
lami  hisobga  oluvchi  buxgalteriya  hisobi  schyotlari.  M ab lag iar 
manbalari  ko‘payishi  passiv  schyotlaming  kreditiga,  kamayishi 
debetiga  yoziladi.  Q oldig‘i  kreditida  b o iib ,  balansning  passivida 
k o ‘rsatiladi.  Schyotlar  rejasida  passiv  schyotlam ing  ro ‘parasiga 
«Р»  (passiv)  harfi  qoLyilgan.
Saldo 
-   x o ‘jalik  m ab lag iari  yoki  ular  manbalarining  buxgal­
teriya hisobi  schyotlari bo‘yicha qoldiq.  Aktiv schyotlaming saldo- 
si faqat debetda b o iib , m a iu m  schyotdagi xo‘jalik m ab lag iarin in g  
qoldig‘id a k o ‘rsatiladi.  Passiv  schyotlaming saldosi  faqat kreditida 
b o iib ,  m a iu m   schyotdagi  m a b la g ia r  manbaini  ko'rsatadi.  Debet 
saldolar buxgalteriya balansining  aktivida,  kredit  saldolar  esa pas­
sivida aks ettiriladi.
235

---

Sintetik hisob 
-  pul o ic h o v id a umumiy k o ‘rsatkichlam i  bem- 
vchi  hisob.  Bunday  k o ‘rsatkichlar  sintetik  schyotlarda bo‘lib,  ular 
mavjud  m ablag‘lar  ham da  ularning  manbalari  va  harakati  (asosiy 
vositalar,  xomashyo,  materiallar,  yoqilg‘i,  ishlab  chiqarish  xara­
jatlari, g ‘aznadagi va hisob-kitob schyotidagi pul m ab lag iari, ustav 
kapitali  va hokazo) to ‘g ‘risida umumiy  ta saw u rg a  ega b o iis h   uc­
hun  zarur.  Sintetik  hisob  m aium otlari  analitik  hisoblarda  detal- 
lashtiriladi.  Sintetik hisob  registrlari  b o iib   bosh  daftar, jum al-  or- 
derlar hisoblanadi.
Sintetik  hisob  schyotlari 
-   sintetik  hisob  yuritiladigan  bux­
galteriya  hisobi  schyotlari  sintetik  hisob  schyotlari  oddiy  va  mu- 
rakkab b o iish i mumkin. Oddiy schyotlarning ko'rsatkichlari detal- 
lashtirilmaydi va ular bo‘yicha analitik hisob yuritilmaydi. M urakk- 
ab schyotlarning ko‘rsatkichlari, zarur b o ig a n  hollarda, analitik hi­
sobda detallashtiriladi.  Sintetik schyotlarning ro ‘yxati  schyotlar re- 
jasida  keltirilgan.  Har  bir  sintetik  schyot  o ‘zining  shifri(nomeri) 
ga ega.  Hozirgi  qoilanilayotgan schyotlar rejasida (2 1-son BHMS) 
subschyotlar y o ‘q.
Schyotlarning  aylanmalari 
-   buxgalteriya  hisobi  schyotlar­
ning debeti  va krediti  b o ‘yicha yozuvlar.  Ular tegishli ravishda de­
bet va kredit aylanmalari  deyiladi.
Tartibga  soluvchi  schyotlar 
-   xo‘jalik  m ablagiari  bahol- 
arini  tuzatish  (tartibga  solish),  bu  m a b lag ia r  holati  to ‘g ‘risida 
q o ‘shimcha  ko'rsatkichlam i  olish,  shuningdek,  ularning  manbala­
rini  aniqlash uchun tayinlangan buxgalteriya hisobi  schyotlari.  Har 
bir schyot m a iu m  asosiy schyotni tartibga solish uchun tayinlangan. 
Bunda tartibga soluvchi  schyotlarda hisobga olingan summa asosiy 
schyot  summasiga  qo‘shiladi, yoki  undan  olib tashlanadi.  Tartibga 
soluvchi  schyotlami  q o ila sh   zaruriyati  x o ‘jalik  m ab lag iarin i  ba­
holash b o ‘yicha belgilangan  qoidalar bilan  b o g iiq .
Taqsimlovchi schyotlar 
-  m a iu m   ishlab chiqarish xarajatlari- 
ni hisobga olish  va ulam ig kalkulatsiya obyektlari, hisobot davrlari 
va hokazolar b o ‘yicha to ‘g ‘ri  taqsimlashni ta in in lash   uchun  tayin­
langan  buxgalteriya  hisobi  schyotlari.  Taqsimlovchi  schyotlar ikki
236

---

turda  b o la d i.  U lam ing  bir  xili  hisobot  davri  davom ida  egri  xara­
jatlar  smetasining  bajarilishi  va  hisobot  davri  oxirida  kalkulatsi­
ya  obyektlari  b o ‘yicha  taqsimlanishi  ustidan  nazorat  qilish  uchun 
tayinlangan.  Bunday  schyotlar  y ig‘uvchi-tarqatuvchi  hisoblanadi. 
Boshqa taqsimlovchi  schyotlar kelgusi  davrlar xarajatlari  b o ‘yicha 
to ‘g ‘ri  taqsimlash  uchun  tayinlangan.  Bunday  schyotlarga  davrlar 
b o ‘yicha taqsimlovchi  schyotlar  deyiladi.  Ular  byudjet-taqsimlov- 
chi ham deyiladi.
Taqqoslovchi  schyotlar 
-   m a’lum  xo'jalik  jarayonlarining 
natijalarini  aniqlash uchun tayinlangan buxgalteriya hisobi  schyot­
lari. Bu m a’lum  schyotlaming debet va kredit aylanmalarini taqqo­
slash y o ‘li bilan  bajariladi.
Xo‘jalik  muomalalari 
-   m ab laglarning  hajmida,  tarkibida, 
joylashish va foydalanishida,  shuningdek, bu m ablag‘lar manbain- 
ing tarkibi  va tayinlanishida o‘zgarishlarini  hosil  qiladigan  alohida 
xo‘jalik harakati.
Hisob 
-  biror narsa mavjudligini  belgilash, uni o ic h a sh  va son 
ham da sifat tomonidan  qayd etish.
237

---

M U N D A R I J A
К IR IS H ...............................................................................................................................3
I  B O B .  B U X G A L T E R IY A   H I S O B I   N A Z A R I Y A S I   F A N I N I N G
 
A H A M I Y A T I ,  P R E D M E T I ,  M E T O D I   VA  U S U L L A R I
1.1.  X o ja lik   h isob i  turlari va  ularn in g  b ozor m unosabatlari
sh aroitid agi o ‘rni  va a h a m iy a ti................................................................................. 6
B u x g a lteriy a  h iso b i  tiz im in in g   shakD anish
va rivojlanish  t a r ix i...................................................................................................... 17
1.3.  B u x galteriya  h iso b in in g   p redm eti  va m e to d i......................................... 20
14.  X o  jalik  m a b la g la r i  va ularning t a s n i f i..................................................... 25
1.5.  B u x galteriya h isob i  m etod in m g
aso siy   u s u l l a n ................................................................................................................41
II  B O B .  B U X G A L T E R IY A   H I S O B I N I N G
 
K O N S E P T U A L   A S O S L A R I
2.1.  B u x galteriya h iso b i  konseptual  a so sin in g   m aqsadi  v a  m a q o m i 
47
2.2.  B u xgalteriya h iso b in i  tashk il  q ilish n in g   h uquqiy  a s o s la r i................ 52
2.3.  B u xgalteriya  h iso b in in g   axborotlaridan  fo y d a la n u v c h ila r ................ 56
2.4.  B u xgalteriya h iso b in i  tashkil  q ilish  p n n s ip la r i......................................59
2.5.  B u xgalteriya h iso b in in g   fu n k siy a   va  v a z ifa la n ..................................... 64
III  B O B .  B U X G A L T E R IY A   B A L A N S I ,
U N IN G   T U Z I L I S H I   VA  M A Z M U N I
3.1.  B u xgalteriya b alansi  va  u n in g tarkibiy  t u z iH s h i.................................... 71
3.2.  B alans  tarkibi  va m a zm u n in in g   xorij  a m a liy o ti 
.........................76
3.3  X o ja lik  jarayonlari  natijasida b ala n sd a g i  o ‘zg a r ish la r........................81
IV   B O B .  S C H Y O T L A R  T I Z I M I   VA  I K K I Y O Q L A M A   Y O Z U V
4.1.  Sch yotlar tizim i  haqida  tu sh u n c h a ............................................................... 87
4  2.  Schyotlar  rejasi  va  schetlarning  tu r k u m la n is h i......................................91
4.2.1.  S ch y o tla m in g   tu rk u m lan ish i................. ..................................................... 91
4 .2 .2 .  A so siy   sc h y o tla r...............................................................................................92
4 .2 .3   Tartibga  solu vch i  sc h y o tla r ......................................................................... 94
4 .2 .4   T aq sim lovchi  sch yotlar.................................................................................. 96
4  2  5  K alk u latsiya  v a  taq q oslovch i  sch y o tla r.................................................. 97
4   3  Ikki  yoq lam a y o z u v n in g   m azm u n i  va  u n in g  q oM lan ilishi................. 99
2 3 8

---

4.5.  B u xg a lteriy a  h iso b i  schetlari  m a’lu m otlarin i  u m u m la sh tir ish  
103
V   B O B .  H U J J A T L A S H T I R I S H   V A   I N V E N T A R I Z A T S I Y A
5.2.  Hujjatlar  m azm u n i  va   rasm iylashtirish
tartiblari.......................................................................................................... 113
V I  B O B .  B A H O L A S H   VA  K A L K U L A T S I Y A
V I I   B O B .  B U X G A L T E R IY A   H I S O B I N I N G
 
R E G I S T R L A R I   VA  S H A K L L A R I
7.3  B u x g a lteriy a  h iso b i  registrlaridagi xato
y o z u v la m i  tuzatish   tartib i....................................................................................... 148
V I I I   B O B .  M O L IY A V IY   H I S O B O T
8.1.  H isob ot tiz im i  va u n in g   ah am iyati  va  sh a k lla r i....................................164
IX   B O B .  B U X G A L T E R I Y A   H IS O B I  VA  M O L IY A V IY
 
H I S O B O T N I N I G   X A L Q A R O   S T A N D A R T L A R I
9.1  B u xgalteriya  h iso b in i  tash k il  etish   m odellari  va
ularning  m a z m u n i...................................................................................................... 181
F O Y D A L A N I L G A N   A D A B I Y O T L A R   R O ‘Y X A T I .......................... 2 0 2
I L O V A L A R ................................................................................................................2 0 5

---

BAH ODIR  IBRA G IM OV ICH   ISROILOV, 
RASUL OL1MOVICH  XO LBEK O V
B U X G A L T E R IY A  
H IS O B I N A Z A R IY A S I
M U H A R R 1 R :  O.  Ju m ab oyev
 
M U S A H H I H :  O.  M u xtorov
 
S A H 1 F A L O V C H I:  H  S afaraliyev
 
D IZ A Y N E R :  A .  Farm onov
Nashriyot litsenziyasi  A1  №  2 3 1 .1 6 .1 1 .1 2 .
 
Bosishga ruxsat etildi 
2 0 2 0
.
2 2
.
10
.  Bichimi  60x84  V
]6 
Times N ew  Roman garniturasi  Ofset  qog‘ozi.
 
Ofset bosma usulida bosildi.
Shartli  bosma  tabog‘i  15,0
 
Adadi  500  nusxa.  «A D A D   PLYUS»  MCHJ
 
bosmaxonasida chop etildi.

---